«Օշին»-ը՝ տարածաշրջանի բնապահպանութեան անհրաժեշտութեան խորհրդանիշը

Յուլիս ամսում մի արձակ օր կրկին ինձ յաջողւեց այցելել Թեհրանի Դարաբադում գտնւող Իրանի բնութեան եւ վայրի կենդանիների թանգարանը, կամ համառօտ կոչւած «Դարաբադի թանգարան«-ը:
Թանգարանը 1993 թւականից ի վեր գործում է Թեհրանի քաղաքապետարանի հսկողութեան ներքոյ: «Դարաբադ»-ի համալիրում տեղ են գտել զանազան բաժիններ, ինչպէս՝ կաթնասունների եւ թռչունների բաժինը, որտեղ մի քանի դահլիճներում այցելողներին են ներկայացւել որսւած ու տաքսիդերմի եղած (taxidermy) ներքին ու արտասահմանեան կաթնասուն կենդանիներ (25 տեսակից աւել) եւ թռչուններ (շուրջ 140 տեսակ): Թանգարանն ունի կենդանի ձկների եւ սողունների բաժին, ինչպէս նաեւ՝ կենդանի թռչունների վանդակ-շրջափակը: Հետաքրքիր է նաեւ թիթեռնիկների դահլիճն ու երկրաբանական բաժինը: Սակայն, ամենահետաքրքիրը (մեր տեսակէտից) առանձին բաժնում տեղ գտած կատւազգիների ընտանիքին պատկանող կենդանի գազաններն են: Առանձին վանդակներում պահւում են հինգ աֆրիկեան առիւծներ, մի աֆրիկեան ընձառիւծ եւ պարսկական մի արու ընձառիւծ:
Ինձ հետաքրքրեց պարսկական ընձառիւծը՝ յիշեցնելով Հայաստանի տարածքում ապրող հայկական կամ կովկասեան ընձառիւծը: Թէ՛ պարսկական, եւ թէ՛ կովկասեան ընձառիւծը բնապահպանական իմաստով վտանգւած եւ համարեա վերացման եզրին կանգնած կենդանիների ցուցակում են տեղ գտել:
Ըստ կենդանաբանական դասաւորութեան՝ երկու տարատեսակներն էլ նոյն ենթատեսակին են պատկանում (Panthera pardus saxicolor):
...Զննելով վանդակում պառկած գազանին՝ յիշեցի հայոց պատմիչ Մատթէոս Ուռհայեցու գրութիւնը: Նա Աշոտ Բագրատունի թագաւորի մասին, որը պատերազմի էր ելել զաւթիչների դէմ, այսպէս է գրում. «Եւ Աշոտ եղեւ զայրացեալ իբրեւ զինծ» («ինծ» կամ «ինձ» նշանակում է ընձառիւծ):

Հին Հայաստանի համարեա բոլոր գաւառներում տարածւած է եղել ընձառիւծը, սակայն այսօր նա վերացման եզրին է... Ինչպէ՞ս կարելի է պատկերացնել մի հայրենիք, թէկուզ ազատ եւ անկախ, տնտեսական ու քաղաքական բարւոք վիճակում, երբ քայքայմամբ վտանգւած է նրա բնութիւնն իր բնաշխարհով, երբ նրա կենսոլորտի ու բնապահպանական խնդիրները մոռացութեան են մատնել... Երկիր՝ առանց կենդանի բնութեան, նոյնն է ինչպէս երկիր՝ առանց բնակչութեան... Սփիւռքն ի՞նչ ներդրում է ունենալու այս ուղղութեամբ...

...Մտքերով տարւած էի, երբ յանկարծ ինձ գրաւեց մի հարազատ ձայն: Միջահասակ մի տղամարդ հայերէն զրուցում էր բջջային հեռախօսով: Ակամայ լսեցի անցնող խօսակցութիւնը: Նա պիտի թանգարանի պաշտօնեաներից լինէր: Մօտեցայ իրեն՝ ծանօթանալու...
Յովսէփ Ալեքսան: 42 տարեկան: Շուրջ մէկ տարի է, որ աշխատանքի է անցել թանգարանում: Նախկինում 3-4 տարի աշխատել է Թեհրանի կենդանաբանական այգում: Այստեղ շաբաթւայ երեք օրը զբաղւում է կատւազգի գազանների կերակրմամբ ու խնամքով:
Հետաքրքրութեամբ հարցրեցի վանդակում պահւող պարսկական ընձառիւծի մասին: Մօտեցաւ վանդակին ու կանչեց՝ Օշի՛ն... Օշի՛ն:
Ապշած հարցրեցի.- Օշի՞ն:
Պատասխանեց,- Այո, նրա անունն Օշին է... Իհարկէ, այստեղ տղերքը իրեն այլ անունով են դիմում, սակայն ես ասել եմ, որ դուք նրան ինչ ուզում էք անւանէք, ես Օշին եմ կանչելու:
Նա շարունակեց.- Երբ կանչում եմ՝ Օշին, կենդանին պատասխանում է ինձ ու մօտ գալիս...

«Օշին»-ին 1998 թ. Բեհշահրի շրջանում թակարդել ու փոխադրել են «Դարաբադ», այն յոյսով, որ գտնւի նաեւ էգ ընձառիւծ, որը հնարաւորութիւն կը տայ բազմացնել ու վերացումից փրկել պարսկական ընձառիւծի տեսակը... սակայն մինչ օրս բոլոր ջանքերն ապարդիւն են անցել:

* * *
Ընձառիւծները (Leopard, پلنگ) (հայերէնում նաեւ կոչւում են ինձ, ինծ կամ յովազ), գիտական անունով՝ Panthera pardus, կատւազգիների ընտանիքին են պատկանում: Սոյն ընտանիքում են տեղ գտնում նաեւ՝ առիւծը, վագրը եւ յագւարը: Ընձառիւծի իրանի երկարութիւնը 1-2 մետր է, իսկ քաշը՝ 30-70 կիլոգրամ: Էգը իրանի երկարութեամբ արու կենդանու երկու-երրորդն է: Մաշկը լինում է բաց դարչնագոյն կամ դեղնա-դարչնագոյն, որի վրայ սփռւած են սեւ մանր պիսակներ: Պիսակները կենդանու գլխի մասում աւելի մանր են, իսկ մարմնի վրայ լինում են աւելի խոշոր եւ կենտրոնով՝ աւելի գունատ:

Ընձառիւծների տարածումը

Մի քանի հարիւր տարի առաջ ընձառիւծները համեմատաբար աւելի տարածւած են եղել՝ քան տնային կատուները, այնպէս որ՝ նրանց կարելի էր հանդիպել ամբողջ Աֆրիկայի տարածքում (բացի Սահարա անապատից), Փոքր Ասիայում, Միջին Արեւելքում, Հնդկաստանում, Պակիստանում, Չինաստանում, Սիբիրում, հարաւարեւելեան Ասիայի մայր ցամաքում եւ Ջաւայի, Զանգիբարի եւ Սրիլանկայի կղզիներում:

Այսօր P. pardus saxicolor ենթատեսակը տարածւած է՝ Իրանում, Հայաստանում, Արցախում (Ղարաբաղ), Ադրբեջանում, Վրաստանում, Թուրքմենստանում, Ուզբեկստանում, Տաջիկստանում եւ Աֆղանստանի հիւսիսարեւմտեան շրջաններում: Թուրքիայի հարաւարեւելքում նաեւ արձանագրւել է նրա գոյութիւնը:
Ամբողջ Միջին Արեւելքում ցրւած պարսկական ընձառիւծների թւաքանակը չի գերազանցում 1300-ը: Յիշեալ ընձառիւծների ամենամեծ խմբաքանակը կենտրոնացել է Իրանում (550-850 կենդանի): Իրանի բոլոր տարածքներում, Ալբորզեան լեռնաշղթայից սկսած մինչեւ կենտրոնական անապատի բարձունքները, կարելի է հանդիպել կատւազգու գոյութեանը մասին վկայող արձանագրութիւնների, սակայն կենդանին ընդհանրապէս տարածւած է երկրի հիւսիսարեւելեան եւ արեւմտեան մասերում:

Ընձառիւծները՝ պատմական Հայաստանի անբաժանելի տարրը

Հայաստանի տարածքում վաղ Հոլոսէնի (Holocene) շրջանից սկսած մարդը եւ ընձառիւծը ապրել են միմեանց կողքի (Հոլոսէն աշխարհաբանական ժամանակաշրջանը սկիզբ է առել 10 հազար տարի առաջ):
Ընձառիւծը հին Հայաստանի գրեթէ բոլոր գաւառներում տարածւած է եղել: Փաստը՝ զանազան պատմական ու աշխարհագրական արձանագրութիւններն ու աշխատութիւններն են: Հին մատեաններում կարելի է հանդիպել «ինծ» կամ «ինձ» բառաձեւերին, որոնք իմաստով ընձառիւծ կամ յովազ են նշանակում: Հայերը բաւական ծանօթ են եղել կենդանուն:

4-րդ դարում Բարսեղ Կեսարացին իր «Վեցօրէից» գրքում նկարագրում է գազանի յատկանիշները՝ անւանելով նրան «թեթեւանդամ» եւ «արագոտն»:
Մատթէոս Ուռհայեցին (12-րդ դար) Աշոտ Բագրատունի թագաւորին ահեղութեամբ նմանեցնում է ընձառիւծի. «Աշոտ եղեւ զայրացեալ իբրեւ զինծ»:
Հայոց պատմահայր Մովսէս Խորենացու «Հայոց պատմութիւն» աշխատութեան մէջ (5-րդ դար) կարելի է հանդիպել այս կենդանու անւանը: Այնտեղ նշւած է, որ մարացի Աժդահակը Տիգրանի եւ Կիւրոսի միաբանութեամբ մտահոգւած՝ երազ է տեսնում, որ երկնագոյն քողով ծիրանազգեստ մի կին երեք դիւցազուններ է ծնում, որոնցից երկրորդը «ինծ հեծած» դէպի հիւսիս է սլանում:
Հայ պատմիչ Փաւստոս Բուզանդը Մեծ Ծոփքի մասին գրում է. «Ժողովեցին առ նա արջք եւ ինձք»:
Պատմական Հայաստանի զանազան շրջաններում տարածւած ընձառիւծների մասին վկայել են նաեւ՝ Մովսէս Կաղանկատւացին (Ուտիքի եւ Գարդմանի գաւառներ), Ալիշանը (Սիւնիք), եւրոպացի ճանապարհորդ Վագները (Արարատեան դաշտ), ճանապարհորդ Ֆրէյգանը (Արագածի լանջեր), Մակար եպս. Բարխուրդարեանը (Արցախ), Հ. Ս. Էփրիկեանը (Արցախ) եւ այլն:
Հայոց մայրաքաղաք Անիի քաղաքանշանը վազող յովազն է եղել: Սերգէյ Վարդանեանը «Հայոց մայրաքաղաքներ» գրքում ընդգծել է (էջ 106). «Անիի զինանշանը՝ վազող յովազի բարձրաքանդակը, գտնւում էր Աւագ դռան վրայ»:
Էրեբունի քաղաքի աւերակներում գտնւող Արգիշտիի պալատի մեծ դահլիճում կարելի է հանդիպել ճոխ որմնանկարների: Որսի ընդարձակ տեսարանը պատկերող մի նկարում աչքի է ընկնում բծաւոր ընձառիւծը, որը պատկերւած է սրընթաց վազելիս՝ վեր բարձրացրած պոչով:

Պատմական Դւին քաղաքում հնագէտների կատարած պեղումների արդիւնքում յայտնաբերւել են յովազներ պատկերող զարդա-քանդակներ, որոնք 10-12-րդ դարերին կառուցւած շէնքերի բեկորներ են:
Վայոց Ձորի (ներկայում՝ Եղեգնաձոր) շրջանում յայտնաբերւել է մի փորագրւած քար: Այն պատկերում է ձիուն հեծած եւ աղեղը լարած Ամիր Հասանին, որը նշան է բռնել փախչող յովազին:
11-րդ դարի մի բարձրաքանդակում, որը տեղ է գտած եղել Վայոց Ձորի Ցախաց քար (Ղոշավանք) վանքի շինութեան վրայ, յովազն իր առաջին թաթերի սուր մագիլներով պատառոտում է մի կովի:
Միջնադարեան ձեռագրերում կարելի է հանդիպել յովազներ պատկերող զանազան մանրանկարների: Այս նկարներում յովազները պատկերւած են մերթ յարձակողական դիրքում (մի օրինակում՝ հեծեալ որսորդը ճակատ առ ճակատ կանգնած է երախը բացած ու ցատկելու պատրաստւած յովազի դիմաց,) մերթ որեւէ կենդանու յօշոտելիս (օրինակ՝ փախչող եղջերուի վրայ թռած դիրքում, ուր որսի մարմինն է խրել մագիլներն ու ժանիքները), մերթ բերանբաց վազքի պահին, մերթ տագնապով գայթակղւած՝ նկարի վրայ պատկերւած որսերի ներկայութիւնից: Միջնադարի մագաղաթեայ մի Աւետարան նկարազարդւել է հետաքրքիր տեսարանով, որտեղ յովազները կանգնեցւել են ուղղակի եկեղեցու կիսախորանի ճակատին:
1336 թւականին Գողթան գաւառի Կոպատապ անապատում գրւած մի ձեռագրի մէջ ընձառիւծը պատկերւել է յովազագլուխ մի կենդանու կերպարով, որը երախել է մի կնոջ գլուխը: Գրութեան մի այլ տեղում գազանին տեսնում ենք ոտքերի վրայ կանգնած ու երախը բացած, որը նայում է դիմացի լուսանցքում նկարւած կնոջը:

Ընձառիւծների բնակութիւնը՝ ներկայ Հայաստանում

Հարաւային կովկասեան երկրամասերում, ինչպէս՝ Հայաստանում, Արցախում, Ադրբեջանում, Նախիջեւանում եւ Վրաստանում հազւադէպ կարելի է հանդիպել ընձառիւծների:
2005 թ. սեպտեմբերի 5-ին «Արմէնպրես»-ի հաղորդած տեղեկութեան համաձայն՝ Հարաւային Կովկասում ապրում են ընդամէնը 20-24 ընձառիւծներ (որոշ աղբիւրների համաձայն՝ շուրջ 25 կենդանի): WWF-ի (World wildlife fund) նախնական ուսումնասիրութիւնների համաձայն՝ 2001 թւականին Հարաւային Կովկասի շրջանում արձանագրւել են միայն 20 յովազներ: Նոյն աղբիւրի համաձայն՝ Հայաստանի անտառներում ցրւած յովազների թւաքանակը հաշււել են 10-12 կենդանի, որոնք ընդհանրապէս բնակւած են եղել Սիւնիքի հարաւային մարզում եւ Խոսրովի արգելավայրում (երկրի կենտրոնում): Ըստ աղբիւրիս՝ որսորդներից ստացած տեղեկութիւնների հիման վրայ՝ կարելի է ասել, որ Արցախում գոյութիւն ունեն 5-7 ընձառիւծներ:

Հայաստանում յովազներն ընդհանրապէս ապրում են երկրի հարաւային շրջաններում: Հայկական ընձառիւծի բնակավայրի հիւսիսային մարզն են կազմում Գեղամայ սարերը: Գազանին կարելի է հանդիպել Շիկահողի պետական որսարգելոցում:
Հայաստանում ընձառիւծները ապրում են փշատերեւ ծառերի նօսր անտառներում եւ ալպեան ու ենթալպեան (alpine and subalpine) մարգագետիններում:

Ահազանգ՝ պարսկական-կովկասեան ընձառիւծի համար

Այսօր ընձառիւծ տեսականին, թէ՛ Հարաւային Կովկասում, եւ թէ՛ Իրանում, իր սերունդի գոյատեւումը վտանգւած՝ համարեա վերացման եզրին է կանգնած, այնպէս որ՝ բնական ապրելավայրերում սակաւադէպ կարելի է հանդիպել կենդանուն:
Այս քաոսային վիճակի բուն պատճառը մարդն ինքն է՝ երկրային կենսոլորտը եւ բնաշխարհը քայքայող իր գործողութեամբ: Գիւղատնտեսութեան զարգացման արդիւնքում ոչնչացւել ու սահմանափակւել են վայրի անասունների բնակավայրերը: Չնայած 1972 թւականից Հայաստանում արգելւել է ընձառիւծներ որսալը, սակայն ապօրինի որսորդները շարունակաբար լուրջ սպառնալիք են հանդիսանում: Սմբակաւոր կենդանիների, ինչպէս՝ վայրի այծի, եղջերուի եւ վարազի անտակտ որսալը (այս անասունները յովազների գլխաւոր կերն են կազմում) եւս կործանիչ դեր է խաղացել:

Արդեօք ընձառիւծն ընդմիշտ պատմութեա՞ն է յանձնւելու...

Այս յօդւածը հրատարակւել է նաեւ «Ալիք» օրաթերթում.

Սեպտեմբերի 30 2007 (Ա. բաժին)

Հոկտեմբերի 1 2007 (Բ. բաժին)

«Տիտանիկ»-ի կործանումը... հայերը եւ օսմանեան կրօնա-ցեղային հալածանքները

Ցուրտ գիշեր էր: Նաւը ճեղքելով ալիքները՝ ընթանում էր Ատլանտեան ովկիանոսի վրայ: Մօտաւորապէս ժամը 11-ն էր: Նշանը վերադարձաւ երրորդ կարգի համար E57 նաւախցիկը, որը գտնւում էր «Տիտանիկ»-ի 6-րդ նաւայարկում...
Նշանն Էրզրումի Քեղի գիւղից էր: Օսմանեան բռնապետութեան կրօնական հալածանքների ճնշման ներքոյ՝ փախել էր Ֆրանսիա: Կանադա մեկնելու նպատակով՝ ընտրել էր «Տիտանիկ»-ը: Նրան ուղեկցում էին հինգ քեղիցիներ՝ Մափրին, Արթինը, Արսէնը, Դաւիթը եւ Սարգիսը:
...Կօշիկները հանեց ու շորերը հագին՝ կամաց սողաց անկողնակը: Զգալով քամու հոսանքը՝ փորձեց փակել խցիկի լուսամուտը: Յանկարծ նկատեց ջրում լողացող սառցագունդերը: Առաջին անգամն էր սառցալեռ տեսնում:
......................................
..........................
...Ամբոխը սարսափահար փրկութեան միջոց էր փնտրում: Խլացուցիչ էին կանանց ու երեխաների ճչոցն ու արցունքալից աղմուկները: Մեծ դժւարութեամբ իրեն տախտակամած հասցրեց: Նաւակողմից մի փրկանաւակ էր ծով իջեցնում: «Տիտանիկ»-ն աստիճանաբար սուզւում էր. սա փրկւելու միակ միջոցն էր: Կախւելով ներքեւ ձգւող պարանից՝ մարմինը նաւակի մէջ նետեց:

* * *

Այն, ինչ վերին տողերով ընթերցողի ուշադրութեանն անցաւ, «Տիտանիկ՝ երկարատեւ գիշեր» (Titanic: The long night) վէպի «հայկականացւած» տարբերակը չէր, այլ պատկերացումն էր այն իրական պահերի, որոնք ապրել էր Նշան Գրիգորեանը՝ «Տիտանիկ»-ի խորտակման գիշերը: Նրան ուղեւորում էին՝ Մափրի Տէր-Զաքարեանը, Արթին Զաքարեանը, Արսէն Սիրայանեանը, Դաւիթ Վարդանեանը եւ Սարգիս Մարտիրոսեանը: Այդ ահաւոր քաոսից փրկւեցին միայն Նշանն ու Դաւիթը: Այո, մինչեւ իսկ «Տիտանիկ»-ում էլ հայ է եղել:

«Տիտանիկ»-ի կործանման 95 ամեակը
Այս տարի «Տիտանիկ» նաւի կործանման 95-րդ տարելիցն է: Վերջերս ինտերնետում հրապարակւեց ուղեւորների ցուցակը: Անցեալում առընչակից տեղեկութիւնները հասանելի էին միայն ազգային արխիւներից, որը դժւարացնում էր դրանց ուսումնասիրութիւնը: «Encyclopedia Titanica» կայքէջում (http://www.encyclopedia-titanica.org/) են տեղադրւած «Տիտանիկ»-ի բոլոր ուղեւորների եւ նաւակազմում ծառայողների ցուցակն ու կենսագրականը:Յիշատակելի է, որ «Տիտանիկ»-ը (Titanic) 1912 թ. ապրիլի 10-ին թողնելով Անգլիայի Սաութհամպտոն (Southampton) նաւահանգիստը՝ ուղեւորւեց դէպի Նիւ Եօրք: Սակայն, ապրիլի 14-ի ժամը 23.40-ին Հիւսիսային Ատլանտեան ովկիանոսում բախւեց սառցալեռան, որի հետեւանքով՝ ապրիլի 15-ի վաղ առաւօտեան ժամը 02.20-ին ամբողջովին խորտակւեց: Զոհւեցին՝ 1502-1520 ուղեւորներ եւ նաւակազմի ծառայողները: Միայն 705 հոգի փրկւեցին:

«Տիտանիկ»-ի հայ ուղեւորները
«Encyclopedia Titanica»-ի ցուցակում կարելի է հանդիպել յիշեալ վեց հայերի անուններին: Ուղեւորութեան ժամանակ նրանք երիտասարդ տարիքում էին: Նրանք Ֆրանիսայի Շերբուրգ նաւահանգստից էին միացել միւս ուղեւորերին:Ըստ երեւոյթին՝ նրանք միասին էին դիմել՝ նաւատոմս գնելու, քանի որ նրանց պատկանող տոմսի համարները հերթականօրէն կամ չնչին տարբերութեամբ էին գրանցւել (2654, 2655, 2656, 2658, 2669 եւ 2670): Նրանք բոլորը երրորդ կարգի բաժնի տոմս էին գնել եւ արձանագրութիւններում ընդհանրապէս իրենց ներկայացրել էին սովորական բանւոր կամ հողագործ: Նրանց նպատակակէտ կանգառը Կանադայի Օնտարիօ նահանգի Բրանդֆորդ (Brandford) քաղաքն էր: Բոլոր հայ ուղեւորների ծննդավայրը Արեւմտեան Հայաստանի Քեղի գիւղն էր արձանագրւած:
Չորս զոհւածներից երեքի դիակը մինչ օրս չի յայտնաբերւել: Իհարկէ, ովկիանոսից յայտնաբերւած դիակների մէջ եղել են ինքնութիւնը չհաստատւածներ, որոնք թաղւել են անանուն շիրմաքարերով: Հաւանական է, որ սոյն գերեզմաններում հայ ուղեւորներից ննջած լինեն, ինչը կարելի է փաստել միայն «DNA test»-ի օգնութեամբ:
Նշան Գրիգորեանը «Տիտանիկ»-ի խորտակման ժամանակ 25 տարեկան էր (ծն. 1886 թ.): Նա յաջողեց իր կեանքը փրկել, քանի որ ճարպկութեամբ ցատկեց համար 10 փրկանաւակի մէջ, հակառակ նրան, որ փրկանաւակները յատկացւել էին միայն կանանց ու երեխաների: Նա վարակւում է թոքաբորբով ու երկար ժամանակ պառկում Նիւ Եօրքի եւ Բրանդֆորդի հիւանդանոցներում:
Վերջնականապէս տեղափոխւում է Օնտարիայի Ս. Կատարինէ քաղաքն, ու 1924 թ. ամուսնանում եւ բախտաւորւում չորս զաւակներով: Նա իր ամբողջ կեանքն աշխատեց «General motors»-ի ինքնաշարժների հաւաքման (մոնտաժ) բաժնում: «Տիտանիկ»-ը նրա առաջին ու վերջին ծովային ճամբորդութիւնն էր: Նա մահանում է 1978 թ.:

Դաւիթ Վարդանեանը ծնւել էր 1890 թ. ապրիլի 15-ին: Նա ամուսնացած էր, սակայն թողնելով իր կնոջը Քեղիում՝ բռնում է գաղթի ճամբան: 1912 թ. ապրիլի 15-ին, այսինքն՝ «Տիտանիկ»-ի կործանման օրը, պիտի տօնէր իր 22-ամեակը: Դաւիթը, ինչպէս Նշանը, փրկւում է՝ համար 13 նաւակի մէջ ցատկելով: Նա Նշանի հետ միասին Նիւ Եօրքից մեկնում է Կանադա եւ մի քանի տարի ապրում Բրանդֆորդում, ապա մեկնելով ԱՄՆ՝ մի առ ժամանակ բնակւում է Միդւայլում, իսկ վերջնականապէս հաստատւում՝ Դիտրոյտում: Դաւիթը ԱՄՆ-ում կրկին ամուսնանում է մի հայուհու հետ եւ բախտաւորւում երեք զաւակներով: Հետաքրքիր է, որ նրա կնոջ ծննդեան թւականը եւս ապրիլի 15-ն էր (1895 թ.): Դաւիթը մահանում է 1966 թ.:

Սարգիս Մարտիրոսեանը Լիոնում անտիկավաճառութեամբ էր զբաղւում: Նրա դին երբեք չյայտնաբերւեց: Մահւան ժամանակ նա 25 տարեկան էր: 22 տարեկան Արսէն Սիրայանեանը անյայտ կորաւ Ատլանտեան ովկիանոսի ջրերում: Նոյն ճակատագիրն ունեցաւ 27 տարեկան Արթին Զաքարեանը:
22 տարեկան Մափրի Տէր-Զաքարեանի դիակը յայտնաբերւեց որոնման աշխատանքների արդիւնքում: Դին հողին յանձնւեց Կանադայի Հալիֆաքս քաղաքում յայտնաբերւած միւս 120 զոհերի կողքին (Հալիֆաքսը այն գաղթօջախներից է, որ ընդունել է 19-րդ դարավերջի Համիդեան ջարդերի վերապրողներին):
Բացի «Տիտանիկ»-ի պաշտօնական արխիւներից՝ կան նաեւ զանազան ու որոշ պարագաներում հակասական արձանագրութիւններ: Նիւ Եօրքում հրատարակւող «Կոչնակ» հայկական շաբաթաթերթը հիմք ունենալով Քեղիի պատրիարքարանից ստացած մի նամակ՝ 1912 թ. յուլիսի 13-ին հաղորդեց չորս քեղիցու մասին, որոնք զոհւել էին «Տիտանիկ»-ի խորտակման պատճառով.
1-Մափրի Տէր-Զաքարեան (ունեցել է 25 տարեկան կին, մէկ տղայ, երկու դուստր եւ մէկ եղբայր):
2-Սարգիս Մարտիրոսեան (ունեցել է 80 տարեկան հայր, 75 տարեկան մայր, յղի կին, 5 տարեկան տղայ եւ մէկ եղբայր):
3-Յարութիւն Տէր-Զաքարեան (ունեցել է 40 տարեկան կին ու երեք տղաներ):
4-Արսէն Սիրքանեան (ունեցել է 75 տարեկան հայր, 70 տարեկան մայր, մէկ քոյր եւ մէկ եղբայր):
«Toronto star»-ը 1912 թ. ապրիլի 19-ին «Չքաւոր գիւղացին եւ մուլտիմիլիոները՝ միասին մահւան շեմին» (Poor peasant and multimillionair together in death) յօդւածում նկարագրում է մի հայի, որը մահանում է «Տիտանիկ»-ի կործանման հետեւանքով: Յօդւածը նշում է, որ հայ չքաւոր գիւղացի Նարջի Նարսինին համբուրելով իր յղի կնոջը՝ նրան ուղեւորում է փրկանաւակներից մէկի մէջ ու ասում. «Մարիա, միգուցէ երբեք միմեանց չհանդիպենք, սակայն օրերից մի օր դու կը պատմես մեր զաւակներին, թէ ես ինչպէս մահացայ»: Ըստ թերթի՝ Նարջին մահանում է, իսկ Մարիան՝ փրկւում:

Քեղին՝ հայ ուղեւորների դժբախտ ճամբորդութեան սկզբնակէտը
Ինչպէս նշւեց, «Տիտանիկ»-ի բոլոր հայ ուղեւորները Քեղից էին: Տարբեր աղբիւրներում Քեղին, որպէս գիւղաքաղաք Էրզրում վիլայէթի մարզում, ներկայացւել է Քեղի (Keghi), Քեղջէ (Keghje) եւ Քիղի (Kighi) անուններով, սակայն այսօր այն Քիգի (Kigi) է կոչւում, որը տեղ է գտնում Թուրքիայի Բինգեօլ նահանգի սահմաններում:
Քեղին կամ Քիգին գտնւում է Էրզրում քաղաքից շուրջ 112 կմ. դէպի հարաւարեւմուտք հեռաւորութեան վրայ ( 39օ 19' N եւ 40օ 21' E):Քեղի գիւղաքաղաքը նոյն անունը կրող մարզի (սանջակի) կենտրոնն է եղել: Քեղի սանջակն ընկած էր լեռնային մի տարածքում, որտեղ ցրւած էին 363 փոքր ու մեծ գիւղեր, որոնցից 51-ը հայաբնակ էին: Սոյն մարզը 20-րդ դարի սկզբում ունեցել է մօտաւորապէս 60 հազար բնակչութիւն, որի շուրջ 20 հազարը հայեր էին:

Ծովում զոհւելը նրանց փրկագինն էր ազատւելու թրքական բռնութիւնից
Ինչո՞ւ այդ դժբախտ վեց հայերը թողնելով պապենական հողն ու իրենց ընտանիքը՝ վճռեցին բռնել գաղթի ճամբան՝ դէպի Հիւսիսային Ամերիկայի հեռաւոր ափերը:
«Encyclopedia Titanica» կայքէջում տեղ գտած հայ ուղեւորների կենսագրականներում որպէս գաղթի դրդապատճառ՝ բացէիբաց խօսւում է թրքական կրօնական հալածանքների մասին: Նշան Գրիգորեանի կենսագրականում նշւած է. «Նա քրիստոնեայ էր, եւ երբ թուրք ջարդարարները վերսկսեցին յարատեւ արեան վրիժառութիւնը՝ քրիստոնեաների նկատմամբ, նա եւ իր հայրենակիցներից մի քանիսը՝ Արսէն Սիրայանեանը, Արթին Զաքարեանը, Մափրի Տէր-Զաքարեանը եւ Դաւիթ Վարդանեանը, վճռեցին փախչել երկրից ու գաղթել Կանադա»:
Այդ օրերում Արեւմտեան Հայաստանում տիրող տնտեսական աննպաստ ու ծանր պայմանները, երկրի քրիստոնեայ փոքրամասնութիւննեին ուղղւած թրքական հալածանքները եւ 19-րդ դարի վերջերում ու 20-րդ դարի սկզբում պարբերաբար իրագործւող հայերի ջարդերը շատերին ստիպում էին թողնել իրենց ծննդավայրն ու հեռանալ դէպի Եւրոպա եւ Հիւսիսային Ամերիկա:
1890-ական թւականների վերջերից մինչեւ Առաջին աշխարհամարտի սկիզբը (1914 թ.) շուրջ 50 հազար հայեր գաղթեցին ԱՄՆ եւ Կանադա: Գաղթականների մեծ մասը օսմանեան բռնապետութեան ճնշման ներքոյ գտնւող Արեւմտեան Հայաստանից էր:
Այդ ժամանակաշրջանում հայ գաղթականները մեծամասնութեամբ երիտասարդ ու միջին տարիքի տղամարդիկ էին, որոնք աշխատանք փնտրելու եւ ընտանիքի տնտեսական վիճակը բարելաւելու նպատակով՝ մեկնում էին Հիւսիսային Ամերիկա: Նրանցից շատերը ամուսնացած տղամարդիկ էին, որոնք կանանց ու երեխաներին թողնում էին Հայաստանում, այն մտադրութեամբ, որ մօտ ապագայում կը վերադառնան հայրենիք կամ Ամերիկա կը փոխադրեն իրենց ընտանիքին: Չնայած նրանցից ոմանք վերադարձան, սակայն, շատերը մշտապէս հաստատւեցին Նոր աշխարհում: Հազւադէպ պարագաներում ընտանիքի անդամները (ամուսինը, կինը եւ զաւակները) միասնաբար էին Ամերիկա մեկնում:
Սկսելով Առաջին աշխարհամարտը 1914 թւականին՝ դէպի Ամերիկա հայերի գաղթը մի առ ժամանակ իսկական դադար ապրեց, քանի որ դէպի Ամերիկա գաղթն աւելի սահմանափակ պայմաններ ունէր ու նաեւ պատերազմական պայմանների հետեւանքով՝ Թուրքիայից արտագաղթն աւելի էր դժւարացել:
1915 թ. թուրքերը հայ բնակչութեանը ենթարկեցին ջարդի ու բռնագաղթման, որը շարունակւեց մինչեւ 1920-ական թւականները: 1919 թւականից վերսկսւեց Ամերիկա գաղթի ընթացքը: Այս անգամ եաթաղանից փրկւած հայերը մեկնում էին Հիւսիսային Ամերիկա՝ միանալու նպատակով իրենց բարեկամներին, որոնք նախապէս էին գաղթել:
Հայ գաղթականների մի մեծ տոկոսը քեղիցի էր: Միայն 1911 թ. քանի հազար քեղիցի երիտասարդ տղամարդիկ էին գաղթել ԱՄՆ ու աշխատանքի անցել արդիւնաբերական ընկերութիւններում՝ որպէս սովորական բանւոր: Գաղթի ճամբին հայերին անչափ դժւարին ու ահաւոր պահեր էին սպասում: Նրանք ստիպւած էին նախեւառաջ հասնել Եւրոպա: Աշխարհամարտից առաջ ընդհանրապէս քեղիցիները Սեւ ծովի ճանապարհով (հարաւային ափին գտնւող Տրապիզոն եւ Բաթում նաւահանգիստներից) մեկնում էին Եւրոպա, մեծ մասամբ՝ Բուլղարիա: Սեւ ծովի նաւահանգիստները հասնելու եւ մեկնող նաւերը նստելու համար՝ փախստականները ստիպւած էին դիմել կաշառքի:
Ապա նրանք պարտաւոր էին կտրել Եւրոպայի տարածքը մինչեւ ատլանտեան ափերում ընկած նաւահանգիստները, որտեղից ովկիանոսի գծով պիտի մեկնէին Հիւսիսային Ամերիկա (մեծ մասամբ՝ Նիւ Եօրք): Գաղթականներն ընդհանրապէս ընտրում էին Ֆրանսիայի Լը Աւր (Le Havre) եւ Շերբուրգ (Sherbourg) նաւահանգիստները: Ելնելով տնտեսական պայմաններից՝ նրանք մեծ մասամբ ցածր կարգի նաւախուցերում էին ճամբորդում: Ծովային ճամբորդութիւնը տեւում էր մէկ շաբաթից մինչեւ 10 օր:
Քեղիցիների մեծ մասը հաստատւում էր ԱՄՆ-ում: Նրանց մի մասն էլ ընտրում էր Կանադայի Օնտարիօ քաղաքը: ԱՄՆ-ում նրանք ընդհանրապէս բնակութիւն էին հաստատում՝ Նիւ Եօրքում, Իլինոյում, Միչիգանում, Մասաչուստետում եւ այլն: Գաղթական հայերը փոքրաթիւ համայնքներ կազմելով՝ կենտրոնանում էին որոշակի քաղաքներում եւ բնակւում՝ իւրայատուկ քաղաքամասերում ու պողոտաներում: Նորեկ գաղթականները հաստատւում էին անցեալում գաղթած բարեկամների ու ընկերների մօտ:
Գաղթականների մեծ մասը հողագործ կամ բանւոր էր, սակայն կային նաեւ՝ խոհարարներ, ատաղձագործներ, դեղագործներ, ակնագործներ, ժամագործներ, սպասարկողներ, դերձակներ եւ այլն:

* * *
Հաւանաբար, «Տիտանիկ»-ի հայ ուղեւորները յոյս ունէին ապագայում իրենց ընտանիքին փոխադրել Ամերիկա, բայց այդ քաոսային դժբախտութիւնը խորտակեց բոլոր յոյսերը: Սակայն, «Տիտանիկ»-ի հայ դժբախտները «բախտաւոր» էին, քանի որ չտեսան իրենց հարազատների ողբերգալի տառապանքներն ու տանջալից մահը թուրք դահիճների ձեռքով՝ Հայոց Ցեղասպանութեան օրերում:

Այս յօդւածը հրատարակւել է նաեւ «Ալիք» օրաթերթում.
«Ալիք» Սեպտեմբերի 9, 2007 (Ա. բաժին)
«Ալիք» Սեպտեմբերի 16, 2007 (Բ. բաժին)

Էւթանազիան՝ սպանութի՞ւն թէ գթասիրութիւն

Ամերիկահայ դկտ. Ջ. Գէորգեանի բարձրացրած աղմկայարոյց վէճը շարունակւում է

Վերջերս (յունիսին) ԱՄՆ-ի Միչիգանի նահանգային բանտից ազատ արձակւեց յայտնի «Դոկտոր Մահ» (Dr. Death) Ջակ Գէորգեանը (Jack Kevorkian): Ութ տարի առաջ էր (1999 թ.), երբ ամերիկահայ բժիշկը 25 տարւայ ազատազրկման դատապարտւեց՝ երկրորդ աստիճանի մարդասպանութեան մեղադրանքով, սակայն վերջերս իր առողջական վիճակը վատթարանալով՝ վճիռ կայացւեց ազատ արձակել իրեն: Նա տառապում է լեարդաբորբ C-ից (Hepatitis C), որով վարակւել էր Վիետնամում կատարած ծառայութեան ընթացքում: Ըստ երեւոյթին, նա միայն մի քանի ամիս կարող է դիմակայել հիւանդութեանը:Դկտ. Գէորգեանի բանտարկման պատճառը կարելի է փնտրել նրա իւրայատուկ եւ շատերի տեսակէտից՝ տարօրինակ ու միգուցէ հակաբարոյական եւ հակամարդկային «մահւան իրաւունք»-ի գաղափարում: Նա արժանապատիւ եւ առանց տառապանքի ու ցաւերի մահն իրաւունքն է համարում անբուժելի հիւանդութիւններով տառապող այն անձանց, որոնք իրենց կամքով ցանկանում են մահանալ: Այսպիսով՝ նա օրինական ու ինչու չէ նաեւ բարոյական է գտնում Էւթանազիան: Դկտ. Գէորգեանի համբաւը նրանում է, որ հրապարակօրէն պայքարում է արդարացնել անբուժելի հիւանդի մահւան իրաւունքը, որն իր տեսակէտից պիտի իրագործւի բժշկի աջակցութեամբ: Նրա յայտնի խօսքն է. «Մեռնելը յանցագործութիւն չէ»:
Նա յայտարարել էր, որ 130 հոգու օգնել է հեռանալ կեանքից: Այդ նպատակին է ծառայել նրա նորարարութեամբ նախաձեռնած ու պատրաստած «Մահւան սարք»-ը (Death machine), որը մահացու ներարկում է կատարում անբուժելի հիւանդներին: Վերջին անգամ՝ 1998 թ., նա մահւան սարքի օգնութեամբ կեանքից հեռացրեց 52 տարեկան մի ամերիկացու: Հիւանդի մահւան ենթարկման ընթացքը հեռուստատեսութեամբ ցուցադրւեց, որը նրա կալանաւորման պատճառը հանդիսացաւ:Դկտ. Գէորգեանն ախտաբանութեան մասնագէտ (pathologist) է: Նա ծնւել է 1928 թ.՝ ԱՄՆ-ի Միչիգանի Պոնտիակ (Pontiac) քաղաքում՝ հայ-ամերիկացի ծնողներից:

Էւթանազիան՝ գործնականում
Էւթանազիան (Euthanasia) յունարէն բառ է՝ բաղկացած «eu» (նշ. դիւրալի) եւ «thanatos» (նշ. մահ) բառամասերից: Էւթանազիան համարւում է մի մարդու կամ անասունի կեանքին վերջ դնելու փորձն այն պայմաններում, երբ նա տառապում է անբուժելի հիւանդութեամբ կամ անհանդուրժելի ցաւերով: Էւթանազիան իրագործւում է անցաւ կամ նւազագոյն ցաւ պատճառող միջոցներով: Սոյն գործողութեան նպատակն է վերջ տալ հիւանդի անտեղի եւ ապարդիւն տառապանքին:
Նկատի առէք այն պարագան, երբ բժշկական կադրը հրաժարւում է սովորական բուժամիջոցներ (ինչպէս անտիբիոտիկներ եւ այլ դեղորայք կամ վիրահատութիւն) տրամադրել հիւանդին: Օրինակ՝ այն պայմաններում, երբ հիւանդը տառապում է մարմնով տարածւած քաղցկեղով, վիրահատման միջոցը կարելի է համարել ապարդիւն եւ անտեղի տառապանք պատճառող հիւանդի համար: Կամ՝ նկատի առէք այն պարագան, եբր ցաւերով կամ ախտով տառապող հիւանդին ճարահատւած՝ տրամադրւում են ցաւազրկող, բայց միաժամանակ՝ մահւան վտանգ սպառնացող դեղանիւթեր (ինչպէս մորֆին): Մորֆինի եւ նման դեղանիւթերի ներմուծումը (ի մասնաւորի, երբ բարձր դեղաչափերով է օգտագործւում) կարող է հիւանդի մահւանը յանգել: Այս բոլոր օրինակները տեղ են գտնում պասիւ էւթանազիայի (passive) կարգի ներքոյ:
Էւթանազիայի կարգի ներքոյ է տեղ գտնում այն պարագան, երբ բժշկական կադրը հրաժարւում է հիւանդին տրամադրել կեանքը պահպանող եւ ապահովող խնամք, որը կոչւում է ոչ-ագրեսիւ (non-aggressive) էւթանազիա: Ասենք՝ հիւանդը երկար ժամանակ ուշագնաց՝ կոմայի մէջ է եւ նրա կեանքը շարունակւում է միայն բժշկական պահպանող սարքերի օգնութեամբ: Բժիշկները նկատի առնելով վերականգնելու կամ հիւանդութեան դիմակայելու համարեա անհաւանականութիւնը՝ վճռում են հիւանդից անջատել սոյն սարքերը: Նման մի օրինակ վերջերս պատահեց Թերրի Շիաւոյի (Terri Schiavo) համար: Նա կոլապսի էր ենթարկւել 1990 թ., որից յետոյ 15 տարի ապրեց հաստատուն բուսական կեանքով եւ միայն կեանքը պահպանող խնամքի շնորհիւ: Սակայն, նրա ամուսնու խնդրանքով՝ 2005 թ. բժիշկներն անջատեցին Թերրիի սննդատու խողովակը (feeding tube)՝ աջակցելով նրա մահւանը:
Ագրեսիւ (aggressive) էւթանազիայի պարագայում բժշկական կադրը ուղղակիօրէն հիւանդի մահւան աջակցելու նպատակով՝ մահաբեր դեղահիւթ է ներմուծում (ներարկմամբ կամ շնչարկմամբ): Դկտ. Գէորգեանը դիմել էր ագրեսիւ միջոցների:
Էւթանազիայի հարցը կարելի է քննարկել նաեւ այն տեսանկիւնից, որ գործողութիւնը կատարւում է հիւանդի կամքով եւ համաձայնութեամբ թէ՝ ոչ: Էւթանազիան կամային (voluntary) է համարւում, երբ իրագործւում է հիւանդի ուղղակի համաձայնութեամբ: Ոչ-կամային (non-voluntary) էւթանազիայի պարագայում հիւանդն իրաւասու չէ մահւան որոշում կայացնելու համար (օրինակ՝ անչափահաս մանուկ է) կամ չի կարող անձամբ որոշել, քանի որ զուրկ է գիտակցութիւնից (օրինակ՝ ինչպէս Թերրի Շիաւոյի պարագան, կոմայի մէջ է): Այդ պատճառով՝ որոշումը փոխանցւում է ընտանիքի լիազօր որեւէ անդամի (ծնողին, ամուսնուն եւ այլն): Եթէ էւթանազիան իրագործւում է անկախ հիւանդի (գիտակցութիւն ունեցող) կամքից կամ անկախ նրա ընտանիքի համաձայնութիւնից (երբ նա կորցրել է գիտակցութիւնը), դա համարւում է հակակամային (involuntary):

Բժշկական աշխարհը եւ էւթանազիան
Բժշկական աշխարհում էւթանազիայի պասիւ տեսակն աւելի բնդունւած է՝ քան դրա միւս ձեւերը: Չնայած ոչ-ագրեսիւ էւթանազիան քիչ վիճաբանութեան չի արժանացել, սակայն ագրեսիւ էւթանազիայի շուրջ բարձրացած աղմկայարոյց վէճն աւելի լուրջ եւ թէժ իրավիճակ է ապրում: Վիճելի է այն թեման, թէ ինչքանով հնարաւոր է մի մազից կախւած կեանքի ու մահւան որոշումը յանձնել գիտակցութիւնը կորցրած հիւանդի ընտանիքին: Կամ մինչեւ իսկ, եթէ հիւանդը գիտակցաբար է մահանալ ցանկանում, ինչքանով կարելի է նրա որոշումը տրամաբանական եւ արդար համարել:Բժիշկ մասնագէտների միջեւ ագրեսիւ եւ ոչ-ագրեսիւ էւթանազիայի խնդրով ծագած ընդդիմաբանութիւնը դեռ շարունակւում է, սակայն նրանք բոլորը համատեղ համաձայն են այն բանում, որ հակակամային էւթանազիան պիտի համարել կանխամտածւած սպանութիւն. ուստի՝ անընդունելի է:

Պետական օրէնսդրութիւնը եւ էւթանազիան
Քիչ չեն էւթանազիայի կողմնակիցները, սակայն դրա համեմատ՝ խոշոր մաս են կազմում հակաճառողները: «Մահւան իրաւունք»-ը լուրջ վէճի է յանգել ոչ միայն բժշկական աշխարհում, այլ նաեւ՝ քաղաքական ու իրաւաբանական ասպարէզում, այնպէս որ՝ իրավիճակը երկընտրանքի կացութեան մէջ է դրել քաղաքական ու պետական գործիչներին, իրաւաբաններին եւ օրէնսդրական մարմինների ներկայացուցիչներին: Էւթանազիան պիտի համարե՞լ կանխամտածւած սպանութեան փորձ եւ այդ հիման վրայ՝ դատապարտե՞լ գործողութեանն աջակցող բժիշկին ոճրագործութեան յանցանքով կամ այն պիտի համարե՞լ օրինական եւ գթասիրական միջոց՝ փրկելու տանջալի հոգեվարքի կամ սարսափելի ցաւերի դատապարտւած հիւանդին:Չնայած էւթանազիան որոշ երկրներում (ինչպէս Իտալիայում, Շւեդիայում եւ Դանիայում) պաշտօնապէս անօրինական է ճանաչւում եւ հարցը քրէական բնոյթ է կրում, սակայն թւով քիչ չեն այն երկրները, որոնք դեռ վճռականօրէն չեն դիրքորոշւել օրէնսդրական շրջանակներում: Ընդհանրապէս, արեւմտեան երկրներում թեման քրէական սահմաններում քննարկման համար դեռ մնացել է բաց: Իհարկէ, կան նաեւ երկրներ, որտեղ կանոնների համաձայն՝ էւթանազիան պաշտօնապէս օրինականացւած է:20-րդ դարի ընթացքում արեւմտեան երկրներում էւթանազիայի վերաբերեալ պետական քաղաքականութիւնը փոփոխման ենթարկելու նպատակով՝ բազում փորձեր են կատարւել, սակայն սահմանափակ յաջողութիւններ են արձանագրւել: Չպէտք է մոռանալ կողմնակից ոչ-կառավարական հաստատութիւնների աշխատանքները, որոնք մեծ դեր են խաղացել էւթանազիական քաղաքականութեան ձեւաւորման խնդրում:1999 թ. Ալբանիայում օրինականացւեց կամային էւթանազիան: Ըստ երկրի կանոնների՝ պասիւ էւթանազիան օրինական է, եթէ հիւանդի ընտանիքից առնւազն երեք հոգի իրենց համաձայնութիւնը յայտնած լինեն: Բելգիայի խորհրդարանն էւթանազիան օրինականացրեց 2002 թ.: Նոյն թւականին էւթանազիան օրինականացւեց նաեւ Հոլանդիայում: Շւէյցարիայում եւս օրինական է համարւում էւթանազիան, քանի որ ըստ երկրի քրէական կանոնների՝ ինքնասպանութեանն աջակցելը միայն յատուկ պայմաններում է յանցագործութիւն համարւում: Յիշատակելի է, որ Հոլանդիայի էւթանազիայի գծով ընդունած օրէնքը քննարկւել է ՄԱԿ-ում:Աւստրալիայում էւթանազիան օրինական դարձնելու նպատակով՝ լուրջ աշխատանքներ են տարւել (ի մասնաւորի երկրի հիւսիսային տերիտորիայում), սակայն երկրի նահանգները մեծամասնութեամբ մահւան աջակցելը յանցագործութիւն են համարում:
Ճապոնիայում էւթանազիայի կապակցութեամբ որեւէ պաշտօնական կանոն չի կիրառւել եւ երկրի Գերագոյն դատարանն այդ թեման մինչ օրս չի քննարկել: Միայն երկու դէպքերում (1955 եւ 1962 թթ.) տեղական դատարանները քննարկել ու վճիռ են կայացրել իրագործւած պասիւ եւ ակտիւ էւթանազիայի երկու գործողութիւնների կապակցութեամբ:Անգլիայի քրէական օրէնքների համաձայն՝ ինքնասպանութեանն աջակցելը կանոնի խախտում է համարւում եւ դատապարտելի է յանցագործը: Անգլիայում էւթանազիայի հարցում բժիշկների մեծամասնութիւնը դէմ է տրամադրւած:ԱՄՆ-ի նահանգներում ագրեսիւ էւթանազիան մեծ մասամբ անօրինական է համարւում, սակայն հիւանդի համար նկատի է առնւել այն իրաւունքը, որով կարող է հրաժարւել բժշկական բուժումներ ստանալուց: Հիւանդի իրաւունքն է, որ ցանկացած պարագայում՝ ստանայ ցաւազրկող դեղանիւթեր, նրանով հանդերձ, որ սոյն դեղորայքը կարող է արագացնել մահւան ընթացքը (այս երկու թեմաները, ինչպէս գիտէք, կիրառւում են պասիւ էւթանազիայի կարգի ներքոյ):
Պիտի աւելացնենք, որ ԱՄՆ-ում իւրայատուկ պայմաններում թոյլատրւում է հրաժարւել ապարդիւն եւ դժւարին բուժամիջոցներից: Օրինակ՝ այն պարագայում, երբ հիւանդն ապրում է միայն ու միայն կեանքը պահպանող սարքերի օգնութեամբ (որոնց շնորհիւ է, օրինակ, շնչարկում կամ սնունդ ստանում) եւ բժշկական մասնագիտական կազմը անչափ չնչին է գտնում ապաքինման յոյսը: «Գալուպ» (Gallup) ընկերութեան կատարած հարցախոյզի համաձայն՝ ամերիկացիների 60 տոկոսը կողմ է էւթանազիային:

Կրօնը եւ էւթանազիան
Մինչ օրս Կաթոլիկ եկեղեցու դիրքորոշումը ակտիւ (լինի կամային թէ ոչ-կամային) էւթանազիայի հարցում, ինչպէս պարզ է պաշտօնական յայտարարութիւններից, վճռականօրէն դէմ է եղել: Բողոքական եկեղեցուն պատկանող զանազան դաւանութիւններ տարաձայնութեամբ միմեանցից տարբեր դիրքորոշումներ են ընդունել: Աւետարանական եկեղեցին աւելի շատ հակւած է կաթոլիկների աշխարհայեացքին: Չնայած լիբերալ բողոքական աղանդները, ընդհանուր առմամբ, ընդդիմախօսական դիրքում են գտնւում, սակայն չպէտք է մոռանալ, որ մեծ թւով բողոքական հոգեւոր եւ աշխարհիկ հաւատացեալներ տեղ են գտել էւթանազիայի աչառուների եւ ակտիւիստների կազմում:
Հրեաները երկու տարբեր մօտեցումներ ունեն հարցի նկատմամբ: Ուղղափառ հրեաները վճռականօրէն հակաճառում են կամային էնթանազիայի գաղափարը պաշտպանողներին, չնայած որոշ սահմանափակ պայմաններում ինչ-որ չափով համաձայնութեան են գալիս պասիւ էւթանազիայի իրագործման խնդրում: Պահպանողական (conservative) հրէական շարժումների մէջ աւելի ու աւելի է աճում պասիւ էւթանազիայի գաղափարը պաշտպանող մտածելակերպը:

Այս յօդւածը նաեւ տպագրւել է Ալիք օրաթերթում:
«Ալիք» Օգոստոսի 27, 2007

25 իրանահայ մասնագէտներ՝ 2007 թ. առաջատար բժիշկների կազմում

Այս տարի 25 հայ առաջատար բժիշկ մասնագէտներ Իրանի Բժշկական համակարգի վարչութեան գնահատմանն են արժանացել:Բժշկական համակարգի վարչութեան հանրային կապի տրամադրած աղբիւրների համաձայն*՝ սոյն հաստատութիւնն այս տարի առանձին գնահատագրերով մեծարել է երկրի զանազան տարածքներում ծառայող առաջատար բժիշկներին, ատամնաբոյժներին, դեղագործներին, ակնաբոյժներին, տարրալուծարանային գիտութիւնների մասնագէտներին եւ ընդհանուր առմամբ՝ բժշկա-առողջապահական մասնագիտութիւններով զբաղւող անձանց, որոնք 30 տարուց աւել գործունեայ ծառայութիւն ցուցաբերելով՝ արժանաւոր ներդրում են ունեցել երկրի բժշկա-առողջապահական մակարդակի բարելաւման ասպարէզում: Կենտրոնական վարչութիւնն առաջատար անձանց ընտրութեան պարագայում հիմք է առել նահանգային ու մարզային մասնաճիւղերից ներկայացւած առընչակից ցուցակները:Ըստ հեղինակի ուսումնասիրութեան՝ միայն Թեհրանից 15 հայ առաջատար մասնագէտներ են գնահատւել: Առաջատարների կազմում ընդգրկւել են նաեւ հայ մասնագէտներ՝ Սպահանից (4 հոգի), Թաւրիզից (3 հոգի), Շիրազից (2 հոգի) եւ Մաշհադից (մէկ հոգի): Յիշատակելի է, որ առաջատարների կազմում են նաեւ ասորի, հրեայ եւ այլ կրօնական ու էթնիկական փոքրամասնութիւնների ներկայացուցիչներ:Իրանի Իսլամական յեղափոխութիւնից յետոյ, ի մասնաւորի վերջին տարիներում, հայ բժիշկներն ու մասնագէտները, ինչպէս իրենց ոչ-քրիստոնեայ հայրենակիցները, պետական եւ ոչ-պետական մասնագիտական կազմակերպութիւնների ու հիմնարկների կողմից յաճախ են մեծարման ու գնահատման արժանացել:Վերջերս Բժշկական համակարգի վարչութեան կողմից տարւայ տիպար եւ առաջատար մանկաբարձուհի ընտրւեց թաւրիզահայ տկն. Քրիստին Եաղուբեանը: 2005 թ. Իրանի Մանկաբոյժների միութեան կողմից տարւայ տիպար բժիշկ ընտրւեց դոկտ. Արմէն Մասիհի Քոչարեանը, որը մանկանց սրտի հիւանդութիւնների իւրայատուկ մասնագիտութեամբ է զբաղւում: 2000 թւականի տիպար բժիշկների կազմում էին անւանի հոգեբոյժ դոկտ. Յարութիւն (Հարմիկ) Դաւթեանը (Իրանի Հոգեբոյժ մասնագէտների միութեան կողմից), դիմա-ծնօտային վնասւածքաբուժական մասնագէտ դոկտ. Ստեփան Ալեքսանեանը (Իրանի Ատամնաբոյժների միութեան կողմից) եւ դոկտ. Ալբերտ Յարութիւնեանը (Իրանի Դեղագործների միութեան կողմից):

Մի քանի տողով ընթերցողին է տրամադրւում 2007 թ. իրանահայ առաջատար բժիշկների ցանկը:

Թեհրան
1-Դկտ. Վարդան Առուստամեանց (Ներքին հիւանդութիւնների մասնագէտ)
2- Դկտ. Գէորգ Ամիրեան (Քթի, կոկորդի եւ ականջի հիւանդութիւնների մասնագէտ)
3- Դկտ. Յասմիկ Խաչատրեան (Վարակիչ հիւանդութիւնների մասնագէտ)
4- Դկտ. Վարդան Բեկխանեանց (Ընդհանուր պրակտիկայով զբաղւող բժիշկ)
5- Դկտ. Յարութիւն (Հարմիկ) Դաւթեան (Հոգեբոյժ)
6- Դկտ. Յովիկ Կիւրեղեան (Ոսկրի եւ յօդերի վիրահատ)
7- Դկտ. Էդւարդ Վարդանի (Ընդհանուր վիրահատ)
8- Դկտ. Յարութիւն Արթունով (Ընդհանուր ատամնաբոյժ)
9- Դկտ. Առնոլդ Բեռնարդի (Ընդհանուր ատամնաբոյժ)
10- Դկտ. Արգեստինա Երանուհի Պետրոսեան (Ընդհանուր ատամնաբոյժ)
11- Դկտ. Յասմիկ Մարտիրոսփուր (Ատամնային պրոթեզների մասնագէտ)
12- Դկտ. Ռոբերտ Բալասան Աւանէսեան (Ներքին հիւանդութիւնների մասնագէտ)
13- Դկտ. Գալուստ Գալստեան (Ներքին հիւանդութիւնների մասնագէտ)
14- Դկտ. Ջեմմա Մուրադխանեան Ղարաջադաղի (Ընդհանուր պրակտիկայով զբաղւող բժիշկ)
15- Դկտ. Սուրէն Մելիքեան (Ընդհանուր ատամնաբոյժ)

Սպահան
1- Դկտ. Օֆիկ Բաղումեան (Անաստեզիստ) (զգայազրկութեան մասնագէտ)
2- Դկտ. Ռուդոլֆ Տէր-Գալուստ (Անաստեզիստ)
3- Դկտ. Համօ Հայրապետեան (Ընդհանուր ատամնաբոյժ)
4- Դկտ. Անդրանիկ Մինասկան Կարապետ (Կանացի հիւանդութիւնների մասնագէտ)

Թաւրիզ
1- Դկտ. Ռելիֆ Եաղուբեան (Բժիշկ) (հանրային առողջապահութեան մագիստրոս)
2- Դկտ. Վիլսոն Եաղուբեան (Ներքին հիւանդութիւնների մասնագէտ)
3- Դկտ. Արմիկ Էսլամփանահ (Ընդհանուր պրակտիկայով զբաղւող բժիշկ)

Շիրազ
1- Դկտ. Արութին Թահմազեան Սւարանի (Տարրալուծարանային գիտութիւնների մասնագէտ)
2- Դկտ. Լէոն Գաբրիէլ Ղարագոզլու (Սրտի եւ մազանոցների իւրայատուկ մասնա-գիտութեան բժիշկ)

Մաշհադ
Դկտ. Մասիս Միքայէլեան (Անաստեզիստ)

Լուրը հրատարակւել է Ալիք օրաթերթում:
«Ալիք» Յուլիսի 16, 2007

Օջալանի «թունաւորման» առեղծւածը

Սոյն թւականի մարտի 1-ին Հռոմում կազմակերպւած մամլոյ ասուլիսում Քուրդստանի Բանւորական կուսակցութեան (PKK) առաջնորդ Աբդուլլահ Օջալանի դատապաշտպանները յայտարարեցին, որ Օջալանը Թուրքիայի բանտում երկարատեւ թունաւորման զոհ է դարձել:
Դատապաշտպանները յամառում էին, որ տարրալուծարանային փորձարկումների արդիւնքում քուրդ առաջնորդի մարմնում յայտնաբերւել են բարձր չափաքանակով թունաւոր մետաղային տարրեր: Օջալանի դատապաշտպանական խումբը բժշկական տարրալուծարանային փորձարկումների արդիւնքում կազմւած մի գրաւոր տեղեկագիր էր ներկայացրել լրագրողներին, որը հաստատում էր քրոմ եւ ստրոնտիում թունաւոր մետաղային տարրերի ոչ-սովորական առկայութիւնը՝ բանտարկեալից նմուշ վերցրած ու փորձարկման ենթարկած մազերի մէջ: Տեղեկագրում նշւած է, որ մազի նմուշում եղած քրոմի եւ ստրոնտիումի թանձրութիւնը բնականից շատ աւելի բարձր չափաքանակ է կազմում:
Դատապաշտպանները կոչ ուղղելով ՄԱԿ-ին ու Եւրոխորհրդին՝ պահանջել են, որ Օջալանի առողջական վիճակը քննելու նպատակով՝ մի անկախ բժշկական յանձնախումբ մեկնի Թուրքիա:

Օջալանը վերջերս վատառողջ է

Օջալանի փաստաբանները Հռոմում կայացած մամլոյ ասուլիսի ընթացքում տեղեկացրին, որ քուրդ առաջնորդը վերջերս իրեն վատառողջ էր զգում: Փաստաբան Իրֆար Դիւանդարն ասաց, որ Օջալանը տառապում է շնչառական եւ մաշկային խանգարումներից, ինչու չէ նաեւ խիստ ցաւերից, որոնց պատճառով՝ խանգարւել է նրա քունը:
Դատապաշտպանների ասութեամբ՝ Օջալանը գուշակում էր, թէ բանտում իրեն միտումնաւոր թունաւորման են ենթարկում: Այդ պատճառով՝ դատապաշտպանները թունաբանական առումով ստուգումներ կատարելու նպատակով՝ Օջալանի մազերից մի քանի թելնմուշ վերցրին եւ ուղարկեցին ֆրանսիացի թունագէտ Պասկալ Քինթզին (Pascal Kintz): Ֆրանսիացի թունագէտի կատարած վերլուծումը հաստատելու նպատակով՝ նրանք դիմեցին նաեւ Օսլոյի եւ Հռոմի մասնագէտներին, որոնք ըստ դատապաշտպանների՝ հաստատեցին կատարւած վերլուծումը:
Անցեալում եւս Օջալանի դատապաշտպանները իրենց պաշտպանեալի առողջական վիճակի հարցով բացայայտել էին իրենց մտահոգութիւնը՝ շարունակ պահանջելով վերջ տալ նրա մենախուցային բանտարկութեանը:
Յիշեցնենք, որ Օջալանին ութ տարի առաջ Քենիայում ձերբակալեցին ու փոխադրեցին Թուրքիա: 1999 թւականի փետրւարից առ այսօր նա բանտարկւած է հիւսիսարեւմտեան հեռաւոր ափերում՝ Մարմարա ծովում գտնւող (Ստամբուլի մօտ) Իմրալի (İmralı) անունով մի փոքրիկ կղզում: Հիմնականում նա մահւան էր դատապարտւել, սակայն 2002 թւականին նրա պատիժը մեղմացւեց ցմահ բանտարկութեան:

Ըստ դատապաշտպանների՝ Օջալանին թունաւորել են

Օջալանի դատապաշտպանները համոզւած են, որ իրենց պաշտպանեալին միտումնաւոր կերպով թունաւորել են:
Իտալացի փաստաբան Ջուլիանօ Պիսապիան պարզաբանել էր, որ Օջալանը տառապում էր աստիճանաբար տառապող թունաւորումից: Նա բացառում է այն հաւանականութիւնը, որ քրոմ եւ ստրոնտիում մետաղները, յայտնաբերւած բարձր չափաքանակով (7-8 անգամ աւելի բարձր՝ բնականից), սովորական պայմաններում են ներթափանցել Օջալանի մարմնի մէջ: Նա պաշտպանելով թունաւորելու վարկածը՝ յայտնել էր. «Միայն երկու այլ հաւանականութիւններ կարող են լինել՝ նրան (Օջալանին) թունաւորելը կամ ուտեստի, կամ ըմպելիք ջրի միջոցով»:

Ստրոնտիումը եւ քրոմը՝ թունաւոր մետաղային տարրեր
Ստրոնտիում տարրը (Strontium / Sr) բնականօրէն լինում է երկու տեսակի, այսինքն՝ ունի երկու տարբեր իզոտոպներ, ռադիոակտիւ եւ ոչ-ռադիոակտիւ: Sr-ը մարմնի մէջ ներծծւում եւ կուտակւում է ոսկրային համակարգում: Ոչ-ռադիոակտիւ Sr-ը թունաւորելու չնչին ունակութիւն է պարունակում, սակայն կարող է, ի մասնաւորի վիտամին D-ի պակաս լինելու պայմաններում, արգելք հանդիսանալ կալցիումի կմախքի կուտակման եւ ոսկրային հիւսւածքի կերտման ու ամրապնդման ընթացքին: Իհարկէ, չափահաս անձանց մէջ սա շատ հազւադէպ երեւոյթ է:
Ռադիոակտիւ Sr-ը հակառակ իր ոչ-ռադիոակտիւ տարբերակին՝ առողջութեան համար խիստ վտանգաւոր եւ վնասակար է: Բարձր չափաքանակի ռադիոակտիւ Sr-ի ներթափանցման պարագայում՝ ոսկրածուծի հիւսւածքները ծանր վնասւածքներ եւ ախտաբանական փոփոխութիւններ են կրում: Սա համարւում է ռադիոակտիւ Sr-ի ներծծման ամենալուրջ հետեւանքը: Նկատի ունենալով, որ արեան մէջ եղած բոլոր բջջային մասնիկները, կարմիր եւ սպիտակ գնդիկներն ու արեան թիթեղիկները ոսկորների միջուկային ոսկրածուծ կոչւած հիւսւածքում են ծնունդ առնում եւ կատարելագործւում, կարելի է հասկանալ, որ ռադիոակտիւ Sr-ի ներգործման արդիւնքը լինելու է սակաւարիւնութիւն, ախտազերծման համակարգի տկարացում եւ արեան լերդացման խանգարում (արիւնահոսութեան ժամանակ): Յատկանշական է, որ մարմնի օրգաններում ռադիոակտիւ մասնիկների (դրանց շարքում՝ ռադիոակտիւ Sr-ի) երկարատեւում աստիճանաբար կուտակւելը բարձրացնում է քաղցկեղի, նամանաւանդ արեան լեկեմիայի վտանգը:
Քրոմը (chromium / Cr), մետաղային տարրերի խմբում գտնւելով, զանազան բաղադրութիւններում (զանազան տարրերի հետ կազմած միացութիւններում) տարբեր արժէքաւորութիւններ (valence) է դրսեւորում: Թրիվալենտ քրոմի՝ Cr(III)-ի ունակութիւնը մարմնում, թէկուզ նւազ չափաքանակով, անհրաժեշտ է օրգաններում քիմիական նիւթափոխանակութեան (մետաբոլիզմ) ընթացքի գոյատեւման գործում, այնպէս որ՝ Cr(III)-ի պակասը կարող է վերջաւորւել ինչ-որ հիւանդութիւններով կամ խանգարումներով: Կարելի է ասել, որ քրոմը որպէս մետաղ կամ Cr(III)-ի բաղադրութիւնները, առողջական իմաստով, ընդհանրապէս վտանգաւոր չեն, սակայն հեգզավալենտ քրոմի՝ Cr(VI)-ի բաղադրութիւնները անչափ թունաւոր եւ մուտագենիկ են (մուտացիա պատճառող), այնպէս որ՝ սոյն բաղադրութիւնների բերանային կլանումը կամ շնչառութեամբ ներշնչումը կարող է լուրջ թունաւորման պատճառ հանդիսանալ: Մեծամասնութեամբ՝ Cr(VI)-ի բաղադրութիւնները բորբոքում են՝ աչքերը, մաշկի եւ լորձաթաղանթները, այնպէս որ՝ երկարատեւ շփման պարագայում եւ յարմար բուժման միջոցների չկիրառման պայմաններում աչքերը կարող են ենթարկւել յարատեւ վնասւածութեան: Բացի այդ՝ Cr(VI)-ը կարսինոգենիկ (քաղցկեղ պատճառող) է: Յիշեցնենք, որ Cr-ի բաղադրութիւնները օգտագործւում են գունաւորական եւ կաշեգործական արդիւնաբերական հաստատութիւններում:

Եւրոպացի թունաբանների յայտնաբերածը

Սոյն թւականի յունւարի վերջերում դոկտ. Պասկալ Քինթզը ֆրանսիական «Chem Tox» անւան թունագիտական հասատատութիւնում Օջալանից վերցրած մազի նմուշները լուծարման ենթարկեց: Փորձարկումների արդիւնքում փետրւարի 5-ին դոկտ. Քինթզի ստորագրութեամբ մի տեղեկագիր կազմւեց: Այս գրութիւնը տեղեկացնում էր, որ տարրալուծարանը յունւարի 16-ին ստացել էր մի քանի մազի թելեր՝ նմուշ վերցրած մի անյայտ անձից, որով պահանջ էր ներկայացւում հետազօտել նմուշներում եղած մետաղային տարրերի բնոյթը: Նմուշները ICP/MS մեթոդով փորձարկման ենթարկւեցին: Նկատի էր առնւել 32 տարբեր տարրերի բնոյթն ու քանակը: Տեղեկագրի համաձայն՝ այդ 32 տարրերի մէջ Cr-ը եւ Sr-ը իրենց բարձր չափաքանակով աչքի էին ընկնում (հերթականօրէն՝ 1/38 եւ 115 ng/mg թանձրութեամբ): Ըստ տարրալուծարանի ներկայացրած տւեալների՝ նորմալ պայմաններում Cr-ի եւ Sr-ի մազի մէջ եղող թանձրութիւնը պիտի լինի հերթականօրէն 0/17-0/55 եւ 0/6-14/4 սահմանների մէջ: Այլ խօսքով, ինչպէս Օջալանի դաստպաշտպաններն են յայտնել, քրոմի թանձրութիւնը քուրդ առաջնորդի մազերում բնականից 7 անգամ աւելի բարձր էր, իսկ ստրոնտիումինը՝ 8 անգամ:
Տեղեկագրում Cr եւ Sr տարրերի բարձր թանձրութեան վերաբերեալ նշւած է. «Յիշեալ տարրերի նմանօրինակ թանձրութիւնը ցոյց է տալիս, որ մարմինը քրոմի եւ ստրոնտիումի ներթափանցման ներքոյ է եղել, այնպէս որ՝ կարելի է այն գնահատել որպէս քրոնիկական թունաւորման փաստ: Օրինակ՝ կաշեգործարանի աշխատողների պարագայում (որոնք քրոմի հետ շփման մէջ են) մազերում ներծծւած քրոմի թանձրութիւնը միջին հաշւով հասնում է 0/55 ng/mg-ի: Զեկուցագրում նաեւ գրւած է. «Նկատի առնելով սոյն տարրերի վտանգը առողջութեան համար՝ հարկաւոր է յարմար հետազօտութիւն ձեռնարկել, ուր պիտի ներառել ընդհանուր քննութիւն եւ բիոլոգիական հետախուզութիւն (արեան եւ մազի պարագայում): Ըստ երեւոյթին, խիստ անհրաժեշտ է, որ մեր յայտնաբերած նախնական տւեալները համապատասխան հետաքննութիւնների հիման վրայ վերստուգման ենթարկւեն»:Օջալանի դատապաշտպանները արձանագրւած արդիւնքները վերստուգելու նպատակով՝ դիմեցին Օսլոյի եւ Հռոմի թունաբանական մասնագիտական տարրալուծարաններին, որոնք եւս ըստ դատապաշտպանների՝ հաստատեցին ֆրանսիացի թունաբանի կատարած վելուծումը: Նորւեգիայի մայրաքաղաք Օսլոյից պրոֆ. Ժան Ալեքսանդրը (Jan Alexander), որ թունագէտ պրոֆեսորի կոչումով Եւրոպայի Թունագէտների ու Եւրոպայի Թունագիտական կազմակերպութիւնների ֆեդերացիայի (Federation of european toxicologists and European societies of toxicology) կամ համառօտ կոչւած՝ EUROTOX-ի անդամ է, մի մեկնաբանական գրութեամբ՝ ստորագրւած ընթացիկ տարւայ փետրւարի 27-ին, անդրադաձել է «Chem Tox»-ում դոկտ. Քինթզի կատարած փորձարկմանը եւ վերյիշել դրա արդիւնքում յայտնաբերւած Sr-ի բարձր քանակը: Նա նշել էր, որ սոյն փորձարկման մեթոդը հնարաւորութիւն չի տալիս միմեանցից զանազանել մազի նմուշում եղած Sr-ի ռադիոակտիւ եւ ոչ-ռադիոակտիւ իզոտոպների պարունակութիւնը: Նաեւ սոյն մեթոդով հնարաւոր չէ ճշտել այն դոզան, որով մարմինը ենթարկւել է թունաւորման:

Թուրքիան անհիմն է համարում Օջալանին թունաւորելու հաւանականութիւնը
Սոյն թւականի մարտի 1-ին, Օջալանի դատապաշտպանների մամլոյ ասուլիսից անմիջապէս յետոյ, Թուրքիայի արդարադարտութեան նախարարութիւնը մի գրաւոր յայտարարութեամբ պարզաբանեց, որ նախարարութեան հրահանգով Օջալանի թունաւորման մեղադրանքների կապակցութեամբ հետաքննութիւն է սկսւել: Սոյն գրութեան մէջ նշւած էր. «Այդ յաւակնութիւնների կապակցութեամբ Բուրսայի գլխաւոր դատախազութիւնը գրաւոր պահանջ է ներկայացրել, որպէսզի հետաքննութիւն կատարւի այդ հարցով»: Յայտարարութիւնն ընդգծում էր, որ խռովարար առաջնորդը վատառողջ դրութեան մէջ չի գտնւում եւ որեւէ ախտանշան՝ բացայայտող որեւէ լուրջ հիւանդութեան, չի արձանագրւել: Նախարարութիւնը շեշտել էր, որ Օջալանը վայելում է այն բոլոր իրաւունքները (դրանց շարքում նաեւ՝ կանոնաւոր բժշկական քննութիւններ կատարելու իրաւունքը), որոնք Թուրքիայում պահպանւած են ցմահ բանտարկութեան դատապարտւած անձանց: Սոյն յայտարարութեան մէջ նշւած էր. «Նա (Օջալանը) կանոնաւոր կերպով բժշկական քննութիւններ է կատարում: Մինչ օրս որեւէ լուրջ բժշկական խնդիր չի արձանագրւել»:
Մարտի 6-ին Թուրքիայի կառավարութիւնը մի այլ յայտարարութեամբ լիովին սուտ եւ անհիմն անւանեց Օջալանին թունաւորելու հաւանականութիւնը: Թուրքիայի դատական նախարար եւ կառավարութեան խօսնակ Ջեմիլ Չիչէքը նախարարական վարչակազմի շաբաթական ժողովից յետոյ մամլոյ ներկայացուցիչներին ասաց. «Այդ յաւակնութիւնները լիովին սուտ են... Եթէ Թուրքիան մի այդպիսի երկիր լինէր, շատ վաղուց պիտի դիմած լինէր նման մի քայլի, սակայն այն մի երկիր է, որ հիմնւած է օրինական սկզբունքների վրայ»: Նրա ասութեամբ՝ մարտի 5-ին երեք թուրք բժիշկներից բաղկացած մի յանձնախումբ մեկնել է Իմրալի կղզում գտնւող բանտը՝ Օջալանի պարագայում բժշկական ստուգումներ կատարելու նպատակով: Խմբի բժիշկներից մէկը, ըստ երեւոյթին, թունաբան է եղել: Թրքական աղբիւրների համաձայն՝ բժիշկները Օջալանից արեան, մէզի, կղկղանքի, խորխի եւ մազի նմուշներ են վերցրել ու դրանք ուղարկել Ստամբուլի Դատա-բժշկական հաստատութեան իշխանութեանը՝ հարկաւոր փորձարկումներ կատարելու նպատակով:
Մարտի 13-ին Բուրսայի գլխաւոր դատախազ Ահմեդ Էրը լրագրողներին ներկայացրեց փորձարկումների եւ վերլուծումների արդիւնքում կազմւած դատա-բժշկական զեկոյցը, որն ամբողջութեամբ հակասում է Օջալանի դատապաշտպանների կողմից ներկայացւած յաւակնութիւններին: Ահմեդ Էրի գնահատանքով՝ թունաւորման վարկածը միանգամայն անհիմն է: Թուրքերը Օջալանին թունաւորելու յաւակնութեան հարցով բարձրացած աղմուկը որակում են քուրդ անջատողականների անկարեւոր ու ապարդիւն եւս մի փորձ, որի նպատակն է կրկին համաշխարհային հանրութեան ուշադրութիւնը կենտրոնացնել խռովարար առաջնորդի վրայ՝ արժանացնելով հասարակութեան համակրանքին:
Սակայն, ի՞նչ չափով կարելի է հաւաստի համարել թուրք կառավարական դատաբժշկութեան բժշկական տարրալուծարանային տեղեկագիրը: Արդեօք թուրքերը անկե՞ղծ են այս պարագայում: Ինչքա՞նով հնարաւոր է բաւարարութիւն տալ թուրքերի կողմից կատարւած հետաքննութիւններին: Այս հարցերը իրենց յարմար հաւաստի բացատրութիւնը կը գտնեն միայն այն պարագայում, երբ հետաքննութիւնները կրկնակի կատարւեն արտասահմանից, ասենք՝ Եւրոպայից ժամանած մի անկախ դատաբժշկական յանձնախմբի միջոցով:

Այս յօդւածը նաեւ տպագրւել է Ալիք օրաթերթում:

«Ալիք» Մայիսի 8, 2007

ԻՄ ԱնԳԻՆ ՀԱՐԱԶԱՏ

Մարտի 2–ին լրացաւ իմ կայքէջի ծննդեան առաջին տարեդարձը...

Ի ԲՈԼՈՐ ՍՐՏԷ

ՇՆՈՐՀԱԿԱԼ ԵՄ
ՈՐ ՇԱՐՈՒՆԱԿՈՒՄ ԵՍ ԱՅՑԵԼԵԼ ԻՄ ԱՅՍ ՓՈՔՐԻԿ ԽՐՃԻԹԸ

Թուրք «մասնագէտներ»-ի մոգոնած կեղծ պատմութիւնը

Թուրք «մասնագէտներ»-ի մոգոնած կեղծ պատմութիւնը՝ Մարդինում յայտնաբերւած Հայոց Ցեղասպանութեան զոհերի զանգւածային գերեզմանի վերաբերեալ

Ցեղասպանութիւնը վաւերացնող ապացոյցների վերացման մեծ հաւանականութիւն

Արդէն շատ պարզ մի երեւոյթ է դարձել Թուրքիայի «պատմագիտական, հետազօտական ու ակադեմական հաստատութիւններ»-ի այն ուղեգիծը, որն առընչւում է երկրի իշխանութիւնների ֆաշիստական քաղաքականութեանը: Յիշեալ հաստատութիւնները փոխանակ աւելի քան զբաղւելու պատմական իրականութիւնները յայտնաբերելու գործով՝ փորձում են յօրինել սուտ պատմութիւններ՝ խեղաթիւրելով եւ «թրքացնելով» մինչեւ իսկ ամենաակնյայտ իրականութիւնները: Ականատես ենք, թէ ինչպէս զուր ջանքեր են տարւում Հայոց Ցեղասպանութեան ակներեւ իրականութիւնը հերքելու եւ «պատմականացնելու» ուղղութեամբ: Մինչեւ իսկ փորձում են ինչ-որ անհիմն փաստեր ներկայացնելով՝ ձեւացնել, թէ թուրք ժողովուրդն է անմեղօրէն ջարդի ենթարկւել հայերի կողմից: Թուրք «պատմաբաններ»-ը չբաւարարւելով այսքանով՝ լկտիաբար փորձում են «թրքացնել» եւ իւրացնել հայկական պատմա-մշակութային բազում յուշարձաններ:Մերթընդմերթ ականատես ենք դառնում, թէ ինչպէս Թուրքիայի տարածքում Ցեղասպանութեան տարիներից մնացած զանգւածային գերեզմաններ են յայտնաբերւում: Սակայն, թուրք «մասնագէտներ»-ը եւ դրանց գլխին ոմն Հալաջօղլու կոչեցեալը, «գիտական հետազօտութիւններ»-ի արդիւնքում, ի զարմանս՝ յայտարարում են, որ թաղւած կմախքները պատկանում են թուրք հայրենակիցներին, որոնց հայերը ջարդի են ենթարկել 1900-ական թւականների սկզբում:
Վերջերս Թուրքիայի Մարդին շրջանում եւս յայտնաբերւեց մի զանգւածային գերեզման, որը մեծ հաւանականութեամբ պատկանում է Հայոց Ցեղասպանութեան զոհերին (յաւելեալ տեղեկութիւնների համար կարելի է ընթերցել հեղինակի գրչին պատկանող յօդւածը, որը հրատարակւել է «Ալիք» օրաթերթի 2006 թ. դեկտեմբերի 12-ի եւ ԱՄՆ-ում հրատարակւող «Ասպարէզ» օրաթերթի յունւարի 3-ի եւ 4-ի համարներում): Սակայն, այս անգամ թուրք «պատմաբաններ»-ը առանց որեւէ հիմնաւորւած ապացոյցի՝ յայտնաբերւածը կոչեցին «Հռոմէական» եւ «Բիւզանդական» շրջաններից մնացած գերեզման:

Անդրադարձ

2006 թ. հոկտեմբերի 19-ին Թուրքիայում հրատարակւող «Ուլքադա օզգիւր գիւնդեմ» (Ülkede Özgür Gündem) օրաթերթում տեղ է գտել Բերգիւզար Օրուչի (Bergüzar Oruç) գրչին պատկանող «Զանգւածային գերեզման՝ հայկական գիւղում» (Ermeni köyü'nde toplu mezar) խորագրով լուրը, որը մի քանի լուսանկարներով տեղեկացնում էր Թուրքիայի տարածքում յայտնաբերւած Հայոց Ցեղասպանութեան հաւանական զոհերի զանգւածային գերեզմանի մասին: Գերեզմանը յայտնաբերւել էր հոկտեմբերի 17-ին պատահաբար՝ Թուրքիայի հարաւարեւելքում գտնւող Մարդին վիլայէթի Նուսայբին (Nusaybin) (նախկինում՝ Մծբին) գաւառի Քսերաբեբա (Xirabêbaba) կամ Քուրու (Kuru) քրդաբնակ գիւղում՝ տեղի գիւղացիների միջոցով: Յայտնաբերւածը մի քարանձաւ էր, որտեղ ըստ գիւղացիների՝ թաղւած էին շուրջ 40 հոգու կմախքներ ու գանգեր:
Թուրքիայի պետական ու զինւորական իշխանութիւնների քողարկման ջանքերով հանդերձ՝ լուրը արծարծւեց աշխարհով մէկ, ի մասնաւորի՝ թրքական, քրդական, հայկական, ասորական ու շւեդական մամուլում: Շւեդիայի «Սոդերտորն» (Södertörn) համալսարանի դասախօս ու պատմաբան պրոֆ. Դէյւիդ Գաունտը (David Gaunt) անհաւանական համարելով գերեզմանի մահմեդականներին պատկանելու վարկածը՝ համոզւած էր, որ գերեզմանում յայտնաբերւած կմախքները պատկանում են 150 հայ եւ 120 ասորի ընտանիքների հոգատար տղամարդկանց, որոնց 1915 թ. յունիսի 14-ին Մարդինում «Իթթիհադ վէ թերաքքի» կուսակցութեան առաջնորդ Հալիլ Էդիփի հրամանատարութեան ներքոյ գտնւող սպանդի ջոկատները Դարայից (այժմ Օղուզ (Oğuz))- դուրս քշելով՝ ենթարկել էին սպանդի:

Սկզբում Թուրքիան կիրառեց լռութեան եւ քողարկման քաղաքականութիւնը

Այս դէպքի պարագայում՝ Թուրքիայի իշխանութիւնների ընդունած սկզբնական քաղաքական ուղեգիծը դարձաւ քողարկման եւ լռութեան քաղաքականութիւնը: Չնայած արդէն երեք ամիս է անցել Քսերաբեբաբայի զանգւածային գերեզմանի յայտնաբերումից, սակայն՝ Թուրքիայի բարձրաստիճան պետական մարմինները մինչ այսօր խուսափել են հարցի նկատմամբ դիրքորոշւել պաշտօնապէս: Տեղի ոստիկանական զինւորականները ծածկելով քարանձաւի մուտքը՝ արգելել են մամուլի ներկայացուցիչների մուտքը: Նրանք տեղի գիւղացիներին սպառնացել էին չխօսել քարանձաւի ճանապարհի կամ իրենց տեսածի մասին: Ոստիկանները մինչեւ իսկ գիւղացիներին հարցաքննման էին ենթարկել՝ պարզելու գերեզմանի մասին մամուլին հաղորդողի ինքնութիւնը: Մինչ օրս հարցի գծով դատախազութեան կողմից որեւէ պաշտօնական հետաքննութիւն չի բացւել:

Իրականութիւնը խեղաթիւրելու տարբերակը փոխարինում է լռութեան քաղաքականութեանը

Ակնյայտ էր, որ թուրքերը, Քսերաբեբաբայի խնդիրը դրանից աւելի շատ սրւելու պարագայում՝ կը դիմէին հերքման ու խեղաթիւրման միջոցներին: Սա առաջին անգամը չէր, որ Թուրքիայի տարածքում յայտնաբերւում էին Հայոց Ցեղասպանութեան տարիներից մնացած զանգւածային գերեզմաններ: Յիշենք 1986 թ. Էրզրումի Ալաջաքոյում (Alaca Koy) յայտնաբերւած 278 հոգանոց զանգւածային գերեզմանը, 1988 թ. Էրզրումի Եէշիլեայլա (Yeşilyayla) գիւղում յայտնաբերւած 100 հոգանոց գերեզմանը կամ 2006 թ. օգոստոսի սկզբում Էրզրումի Եըլդըզքենթի (Yıldızkent) շրջանում պատահաբար յայտնաբերւած զանգւածային գերեզմանը եւ բազմաթիւ այլ օրինակներ, որոնց պիտի մանրամասնօրէն անդրադառնալ մի այլ յօդւածում: Յատկանշական է, որ բոլոր վերոյիշեալ պարագաներում թուրքերը հետեւելով Հայոց Ցեղասպանութիւնը հերքելու ուղեգծին՝ յայտնաբերւած զանգւածային գերեզմանները յամառօրէն «սեփականացրել են»՝ յայտարարելով, որ այդ գերեզմաններում թաղւած կմախքները պատկանում են թուրք ազգակիցներին, որոնց հայերը սպանդի են ենթարկել 20-րդ դարի սկզբում: Այսպիսի կեղծ ու խեղաթիւրւած տեղեկութիւնների կարելի է հանդիպել մինչեւ իսկ Թուրքիայի մշակոյթի եւ շրջագայութեան նախարարութեան պատկանող պաշտօնական կայքէջում, որտեղ «Հայկական հարց»-ին «Հայկական յաւակնութիւններ եւ պատմական փաստեր» անւան տակ յատկացւել է մի առանձին բաժին: Սոյն կայքէջում տեղադրւել են՝ թուրքերէն, անգլերէն, գերմաներէն, ֆրանսերէն, ռուսերէն, իսպաներէն, իտալերէն, արաբերէն, ճապոներէն ու չինարէն լեզուներով կազմւած զանազան նիւթեր:
Ստորեւ պիտի անդրադառնանք, թէ ինչպէս այս օրերում թուրքերը Քսերաբեբաբայի հարցի կապակցութեամբ փոխելով իրենց քաղաքականութիւնը՝ փորձում են խեղաթիւրման ենթարկել իրողութիւնները եւ անհետացնել այն բոլոր ապացոյցները, որոնք կարող են փաստ հանդիսանալ 1915 թ. իրագործւած թուրք-օսմանեան ոճրագործութեան համար: Բայց, նաեւ կարեւոր եմ համարում անդրադառնալ այն դրդապատճառներին, որոնք Թուրքիային ստիպեցին խզել լռութիւնը եւ փորձել կեղծ պատմութիւն յօրինելու տարբերակը.
1- Քսերաբեբաբայի հարցը, կապւած 1915 թ. թուրքերի ձեռքով իրագործւած հայերի եւ ասորիների ջարդերին, լայն արձագանգ գտաւ ներքին եւ արտասահմանեան մամուլում:

2- Այս հարցը խիստ հակազդեցութեան յանգեց Թուրքիայի Մարդու իրաւանց կազմակերպութեան Ստամբուլի գրասենեակի կողմից: «Ուլքադա օզգիւր գիւնդեմ»-ի նոյեմբերի 10-ի հաղորդման համաձայն՝ սոյն կազմակերպութիւնը բաց նամակով պահանջագիր էր ներկայացրել երկրի ներքին գործոց նախարարութեանը՝ պահանջելով ձեռնարկել հետաքննութիւններ՝ զոհւածների ինքնութիւնը, հայ կամ ասորի լինել-չլինելը պարզելու ուղղութեամբ:
3- Սոյն հարցը յատուկ քննութեան արժանացաւ Շւեդիայի խորհրդարանում: Ասորական միջազգային լրատւական ցանցի (AINA) 2006 թ. նոյեմբերի 28-ի հաղորդման համաձայն՝ նոյեմբերի 24-ին Շւեդիայի խորհրդարանի պատգամաւոր եւ Ձախակողմեան կուսակցութեան անդամ Հանս Լինդէնը հարցապնդում ներկայացնելով երկրի արտգործնախարար Կառլ Բիլդտին՝ պահանջեց դատաբժիշկներից ու պատմաբաններից բաղկացած մի անկախ հետաքննական յանձնախումբ կեանքի կոչել, որին պիտի յանձնարարւէր դիակների ինքնութիւնը եւ մահւան պատճառները ստուգելու աշխատանքը:

Թուրքիան փորձում է կեղծ պատմութիւն յօրինել

Թուրք կառավարութիւնը այն կարծիքի էր, թէ բոլոր այդ ներքին եւ միջազգային ճնշումների մեղմացման ելքը Թուրքիայի Պատմութեան հաստատութեան (Türk Tarih Kurumu) ձեռքում է գտնւում, որը հանդէս պիտի գար սուտ յայտարարութեամբ: Այսպիսով, ինչպէս «Ֆըրաթ» լրատու ցանցը (Firat news agency) 2006 թ. դեկտեմբերի 12-ին հաղորդեց, Թուրքիայի Պատմութեան հաստատութեան նախագահ Իւսուֆ Հալաջօղլուն գրաւոր «լուսաբանական» յայտարարութիւն տւեց մամուլին: Սոյն գրութեամբ նա շեշտ էր դրել այն բանի վրայ, որ իբր թէ Քսերաբեբաբայում յայտնաբերւած գերեզմանը պատկանում է ուշ հռոմէական եւ վաղ բիւզանդական շրջաններին: Նա յայտարարել էր. «Եթէ այս «լուսաբանութիւն»-ը անբաւարար գտնւի, հաւանական է համագործակցել մի միջազգային յանձնախմբի հետ, որով կը պարզւի իրականութիւնը»: Այդ գրութեան մէջ նշւած էր. «Սա անբախտ անանկնալ է, որ սոյն խնդիրը արծարծւում է հայերին վերագրւած զանգւածային գերեզմանի բնութաձեւով եւ մեղադրանք է ներկայացւում այն հիման վրայ, որ Թուրքիայում ոչ ոք չի հետաքրքրւում այդ հարցով: Իրականում՝ ցոյց տալու համար, որ Հայոց Ցեղասպանութեանն առընչւող յաւակնութիւնները որքան անհիմն ու հակասական են եւ փաստելու նպատակով, որ խնդիրը ինչպէս է ենթարկւել չափազանցութեան ու վերածւել պրոպագանդայի՝ յայտնում եմ, որ պատրաստ ենք շւեդացի եւ որեւէ երկրի մասնագէտների համագործակցութեամբ, մինչեւ իսկ Հայաստանի մասնագէտների մասնակցութեամբ, սոյն գերեզմանը հետաքննութեան ենթարկել»:
Հալաջօղլուն պահանջել էր, որ եթէ այդպիսի հետաքննութեան արդիւնքում բացայայտւի ուղղւած յաւակնութիւնների անհիմն լինելը, ապա այդ լուրերը հրապարակող լրագրական հաստատութիւնները եւ այն գիտնականն ու խորհրդարանական անդամները պարտադիր են ներողութիւն խնդրել թուրք ժողովրդից»: Չնայած Հալաջօղլուն բացայայտօրէն չի պարզել, թէ ով է այդ «գիտնական»-ը եւ ովքեր են «խորհրդարանական անդամներ»-ը, սակայն գիտենք, որ խօսքն ուղղւած է Դէյւիդ Գաունտին եւ շւեդացի խորհրդականներին:

Գաունտը, ըստ նախկինի, համոզւած է, որ Քսերաբեբաբայի գերեզմանը պատկանում է 1915 թ. ջարդերի զոհերին

«Ուլքադա օզգիւր գիւնդեմ» օրաթերթի լրատւական բաժանմունքի պետ Նուրի Ֆըրաթը (Nuri Fırat), Հալաջօղլուի յայտարարութիւնից ոչ շատ անց, մի հարցազրոյցով կրկին տեղեկացաւ պրոֆ. Գաունտի տեսակէտի մասին: Այդ հարցազրոյցում, որ հրատարակւել է սոյն օրաթերթի 2006 թ. դեկտեմբերի 14-ի համարում՝ «Ապացոյցները թերեւս վերացւել են» (Deliller yok edilebilir) խորագրով, շւեդացի պատմաբանը Թուրքիայի Պատմութեան հաստատութեան յայտարարութեամբ հանդերձ՝ շեշտել էր, որ յայտնաբերւածը պատկանում է 1915 թ. ջարդերի զոհւածներին եւ կրկին յիշեցրել էր, որ բացի այդ գերեզմանից՝ բազում այլ զանգւածային գերեզմաններ են յայտնաբերւել շրջանում:
Չնայած պրոֆ. Գաունտը նոյն կարծիքին է, թէ յիշեալ գերեզմանը պիտի մի անկախ միջազգային յանձնախմբի կողմից հետաքննութեան ենթարկւի, սակայն նաեւ ընդգծում է աւելի մեծ ծաւալով հետաքննութիւններ ձեռնարկելու անհրաժեշտութիւնը՝ տարածաշրջանում: Գաունտը համոզւած է, որ հետաքննութեան արդիւնքում ձեռք բերւած տեղեկութիւնների հիման վրայ՝ մինչեւ իսկ կարելի է պարզել զոհւածների ինքնութիւնը:

Հաւանաբար թուրք իշխանութիւնները վերացրել են Հայոց Ցեղասպանութիւնը հաստատող բոլոր փաստերը՝ Քսերաբեբաբայի գերեզմանից

«Ուլքադա օզգիւր գիւնդեմ»-ում «Ապացոյցները թերեւս վերացւել են» խորագրով հրատարակւած հարցազրոյցում պրոֆ. Գաունտը լուրջ մտահոգութիւն է յայտնել Քսերաբեբաբայի գերեզմանում եղած եւ 1915 թ. Ցեղասպանութիւնը հաստատող ապացոյցների վերացման հաւանականութեան պատճառով: Գաունտն ասել էր. «Իմ կարծիքով՝ (Թուրքիայի) կառավարութիւնը Քսերաբեբաբայում եղած փաստերը միտումնաւոր կերպով վերացման չի ենթարկի: Սակայն, գուցէ կառավարութեան հրահանգի չգոյութեան պատճառով՝ այդ գործը կիրագործւի զինւորականութեան միջոցով»:Այնուամենայնիւ, պիտի լուրջ համարել ապացոյցների վերացման մտահոգութիւնը: Յիշում ենք, թէ ինչպէս Թուրքիայի իշխանութիւնները հայկական պատմա-մշակութային զանազան յուշարձանների պարագայում փորձեր են կատարել ոչնչացնելու դրանց հայերէն արձանագրութիւնները եւ անհետացնելու հայ մշակոյթի նշանները դրանցից: Եթէ «վերացման» քաղաքականութիւնը եւս օրինագիծ հանդիսացած լինի Քսերաբեբաբայի զանգւածային գերեզմանի պարագայում, ապա որոշակի ապարդիւն բնոյթ կը ստանայ միջազգային հետաքննական կազմակերպութիւնների գործունէութիւնը՝ եղելութիւնը պարզելու ուղղութեամբ:

Այս յօդւածը նաեւ տպագրւել է Ալիք օրաթերթում:
«Ալիք» Փետրւարի 20, 2007

Հակահայկական վանդալիզմը՝ անցեալ մէկ տարում

2006 թւականը, ինչպէս նախկին տարիները, իր աւարտին հասաւ՝ տարետետրում արձանագրելով տարբեր վանդալական ակտեր, որոնք ուղղւած էին հայկական կրօնական, պատմա-մշակութային եւ յուշարձանային շինութիւններին ու կոթողներին: Իրագործւած վանդալական դէպքերի դրդապատճառները, ինչպէս միշտ, ընդհանուր առմամբ եղել են հակահայկական պանթուրքիստական կամ ազգայնամոլական (նէոնացիստական), կամ էլ հակաքրիստոնէական կրօնամոլական անհանդուրժողականութիւնը:
2006 թւականը այն պայմաններում իր աւարտին հասաւ, որ դեռ Թուրքիայի, Ադրբեջանի ու Վրաստանի իշխանութիւննեը շարունակում են իրենց հակահայ աւերատենչական ու վանդալական քաղաքականութիւնը՝ հայոց յուշարձանների նկատմամբ...
Այս տարի եւս աշխարհը մոռացութեան մատնեց մեր անցեալի դէմ իրագործւած բարբարոսութիւնները...Դեռ անպատիժ է մնացել Հին Ջուղայի գերեզմանատան ոչնչացման ոճրագործութիւնը...Դեռ Ռուսաստանում եւ Եւրոպայի քաղաքակիրթ երկրներում հայկական սեփականութիւններն ու յուշարձանները, լկտիաբար վանդալիզմի են ենթարկւում...
Այս պայմաններում 2007 թւականի սեմին նախատեսւում են հակահայկական վանդալական դէպքերի նոր եւ լուրջ օրինակներ՝ ամբողջ տարւայ ընթացքում:

Ստորեւ ժամանակագրական հերթականութեամբ կը ներկայացւեն 2006 թւականին իրագործւած հակահայկական վանդալական դէպքերից մի քանի կարեւոր օրինակներ:

Փետրւար

Զինւած յարձակում՝ հայոց եկեղեցու վրայ (Կեսարիա, Թուրքիա)
Փետրւարի 13-ին կենտրոնական Թուրքիայի Կեսարիա (Caesarea) կամ Կազերի (Kayseri) քաղաքում գտնւող Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ հայկական եկեղեցին անյայտ անձանց յարձակման թիրախ հանդիսացաւ: Վանդալները հակաքրիստոնէական լոզունգներ տարածելով՝ հրազէնից տասը գնդակ արձակեցին եկեղեցու դռան վրայ: Յարձակումն իրականացւել էր այն պայմաններում, երբ դանիական թերթում տպագրւած Մուհամմադ մարգարէի ծաղրանկարները Մահմեդական աշխարհի վրդովման ու զայրոյթի պատճառ էին հանդիսացել: Պոլսոյ պատրիարք Մերսոպ արք. Մութաֆեանի կարծիքով՝ սոյն ծաղրանկարների հրատարակումը դրդապատճառն էր կատարւածի: Սակայն, Կայզերի քաղաքագլուխ Օսման Գիւնեշը հերքում էր, որ հակաքրիստոնէական սկզբունքներով նման յարձակում է տեղի ունեցել:

Հայկական գերեզմանոցի ոչնչացման ուղեգիծը (Բաքու, Ադրբեջան)
Ըստ «Համահայկական» լրատու ցանցի փետրւարի 20-ի հաղորդման եւ Բաքւի «Ռէալնիյ Ազերբայջան» թերթի՝ Բաքւի քաղաքագլուխ Հաջիբալա Աբութալիբովը սոյն տարւայ երկրորդ ամսից արդէն վերսկսել էր քաղաքի Մոնտինօ շրջանի քրիստոնէական հին գերեզմանատան ոչնչացման գործընթացը, որի տարածքը պիտի յատկացւէր քոթեջների, նորակառոյցների եւ առանձնատների կառուցման:
Մոնտինսկոյէ (Montinskoe) կամ Մոնտինօ գերեզմանատունը Բաքւի հնագոյն գերեզմանատներից է, որտեղ մեծ մասամբ թաղւած են հայեր, ռուսներ ու հրեաներ (գերեզմաններից շատերը պատկանում են 1890-ական թւականներին):Բաքւի քաղաքապետարանի այս վանդալական քայլը լուրջ վրդովման ու բողոքի պատճառ դարձաւ հայ եւ ռուս շրջանակներում: Գերեզմանոցի ճակատագիրը՝ անյայտ է մնացել:

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *
Մարտ

Հին Ջուղայի գերեզմանատունը՝ հիմնայատակ աւերւած ու ռազմական հրաձգարանի վերածւած (Նախիջեւան, Ադրբեջան)
«Ազատութիւն» ռադիոկայանի մարտի 16-ի հաղորդման համաձայն՝ մարտ ամսւայ սկզբներում ադրբեջանական զինւորականութիւնը Նախիջեւանի Հին Ջուղայի գերեզմանատան տարածքը, որ արդէն հիմնայատակ բնաջնջւած էր, բետոնապատելով՝ վերածւեց ժամանակակից ռազմական հրաձգարանի: Վերյիշելի է, որ 2005 թ. դեկտեմբերի 10-ից սկսած՝ ադրբեջանցի զինւորները քարաքանդիչ ինքնաշարժների, կռանների ու տապարների օգնութեամբ գերեզմանատանը կանգնած բոլոր խաչքարերն ու տապանաքարերը ջարդեցին, իսկ բեկորները բեռնատար մեքենաներով լցրեցին Արաքս գետը, այնպէս որ՝ սոյն բարբարոսութեան արդիւնքում Ջուղայի պատմական գերեզմանատունը, որ ազգային ու միջազգային չափանիշով պատմա-գեղագիտական արժէք էր ներկայացնում, հիմնայատակ բնաջնջւեց:

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

Ապրիլ

Մեծ Եղեռնի զոհերի յիշատակին նւիրւած յուշարձանի պղծումը (Լիոն, Ֆրանսիա)
Ըստ «Համահայկական» լրատու ցանցի՝ ապրիլի 17-ին Ֆրանսիայի Լիոն քաղաքում անյայտ անձինք վանդալիզմի ենթարկեցին քաղաքում կանգնեցւած Հայոց Ցեղասպանութեան զոհերի յիշատակին նւիրւած յուշարձանը, որի բացումը պաշտօնապէս պիտի կատարւէր ապրիլի 24-ին՝ Ֆրանսիայի նախագահ Ժակ Շիրակի մասնակցութեամբ: Վանդալները յուշարձանի սիւների վրայ Հայոց Ցեղասպանութիւնը հերքող եւ թուրքերին գովասանող գրութիւններ էին թողել: Նրանք գրել էին. «Հայոց Ցեղասպանութիւնը երբեւէ չի եղել»:
Ֆրանսիայի ներքին գործերի նախարար Նիկոլա Սարկոզին դատապարտելով իրագործւած վանդալիզմը՝ անխուսափելի էր համարել յանցագործներին ձերբակալելու եւ պատժի ենթարկելու գործընթացը:

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *
Յուլիս

Ռուս-հայկական բարեկամութեան թանգարանի հրկիզման փորձը (Դոնի Ռոստով, Ռուսաստան)
2006 թւականի յուլիսի 31-ին Ռուսաստանի հարաւային դաշնային շրջանի Ռոստով շրջանի մարզում ընկած Դոնի Ռոստով (Rostov-on-Don) քաղաքում Հայ առաքելական Ս. Խաչ եկեղեցու տարածքում գտնւող Ռուս-հայկական բարեկամութեան թանգարանը նէոնացիստ սափրագլուխների կողմից վանդալիզմի ենթարկւեց: Վանդալները եկեղեցու պատերին եւ բակում ասֆալտի վրայ թողել էին «Եկել է սպիտակ արդարադատութեան ժամանակը», «Ռուսաստանը՝ ռուսների համար» եւ «Վերջ Խաչիկներին» գրութիւնները: Նրանք չէին կարողացել շէնքը ներս մտնել, սակայն ջարդել էին պատուհաններն ու հրկիզել մետաղապլաստէ լուսամուտները: Ոստիկանութիւնը մի քանի օր անց ձերբակալեց մի տեղացի նէոնացիստի: Ս. Խաչը 18-րդ դարի ճարտարապետութեան միակ յուշարձանն է համարւում Ռոստովի շրջանում:

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

Սեպտեմբեր

Հայկական եկեղեցին գրադարանի վերածելու նախագիծը (Բաքու, Ադրբեջան)
Ըստ «Ազգ» օրաթերթի 23 սեպտեմբերի հաղորդման՝ ադրբեջանական իշխանութիւնները վճռական ծրագիր էին ներկայացրել, որ Բաքւի հայկական եկեղեցին վերածեն նախագահական գրադարանի, ուր պիտի տեղադրւէին նախագահի գրքերը: Արդէն ընթացքի մէջ էին նախապատրաստական աշխատանքները: Ադրբեջանի մշակոյթի եւ զբօսաշրջութեան նախարար Աբուլֆազլ Ղարայեւի խօսքերով՝ եկեղեցին գրադարանի վերածելու առաջարկը եղաւ դրանից յետոյ, երբ Իլհամ Ալիեւը հետաքրքրւելով սոյն եկեղեցու գործունէութեամբ՝ այցելեց եկեղեցին:□Վերածման□ այս քաղաքականութիւնը ուղղակի ընդօրինակումն է այն նախագծի, որ Թուրքիան Հայոց Ցեղասպանութեան տարիներից առ այսօր ընդունել է որոշակի հայկական յուշարձանների նկատմամբ՝ դրանք վերածելով մզկիթի, շտեմարանի, թանգարանի եւ այլն:

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *
Հոկտեմբեր

«Վերանորոգւած աշխատանք»՝ որպէս քողարկման միջոց՝ թուրք վանդալական քաղաքականութեանը (Աղթամար, Թուրքիա)
«Turkish daily news»-ը հոկտեմբերի 7-ին հաղորդեց, որ Վանայ լճի Աղթամար կղզում գտնւող հայկական Ս. Խաչ եկեղեցու վերանորոգման աշխատանքը աւարտւել է: Աշխատանքը ստանձնած Ջահիդ Զէյդանլըի խօսքերով՝ նորոգման գործում, որ սկսւել էր 2005 թ. մայիսից, մաքրւել են եկեղեցու առաստաղը, պատերի վրայ քանդակւած դէմքերն ու որմնանկարները, նորոգւել են տանիքն ու յատակը եւ տեղադրւել են պատուհանները: Դեկտեմբերի 17-ին Թուրքիայի մշակոյթի նախարար Աթիլա Քոչը իր խորհրդարանի ելոյթի ընթացքում յայտնեց, որ վերանորոգւած եկեղեցու բացումը կը կատարւի ապրիլի 24-ին, այսինքն՝ Հայոց Ցեղասպանութեան յիշատակութեան օրը:Կասկածելի է, որ թուրքերը ինչքան անկեղծ ու ազնիւ են Աղթամարի եկեղեցու վերանորոգման գործում, քանի որ անցեալը փաստն է այն իրականութեան, որ թուրքերը մերթընդմերթ՝ նման քայլերով փորձել են քողարկել իրենց հակահայ աւերատենչական քաղաքականութիւնը:

Մեծ Եղեռնի զոհերի յիշատակին նւիրւած յուշարձանի պղծումը (Շաւիլ, Ֆրանսիա)
Ֆրանսիայի խորհրդարանի կողմից Հայոց Ցեղասպանութեան հերքման համար քրէական պատասխանատւութիւն նախատեսւող օրէնքի ընդունումից երկու օր անց, այսինքն՝ հոկտ. 13-ի լոյս 14-ի գիշերը, երկրի Շաւիլ (Chaville) քաղաքում, որը գտնւում է Վերսայլի մօտ՝ Փարիզի արւարձանում, քաղաքում կանգնեցւած Հայոց Ցեղասպանութեան զոհերի յիշատակին նւիրւած յուշարձանը պղծման ենթարկւեց: Վանդալները քարէ հիմքից պոկելով յուշարձանի վրայ տեղադրւած երկու բրոնզէ փորագրւած սալիկները՝ գողացել էին դրանք:
Դէպքի կապակցութեամբ Ֆրանսիայի ոստիկանութիւնը ձերբակալեց երկու մեղադրեալների: Ըստ թրքական «Միլլիէթ» օրաթերթի՝ ոստիկանութեան համոզմամբ՝ կատարւած վանդալիզմը քաղաքական դրդապատճառ չի ունեցել, այլ գողերը սալիկները գողացել են՝ դրանք որպէս մետաղ վաճառելու նպատակով:

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *
Նոյեմբեր

Ոչ-քաղաքակրթական դրսեւորումներ՝ Արմին Վեգների լուսանկարների ցուցահանդէսում (Վերչելլի, Իտալիա)
Ըստ «Երկիր» եւ «Ազգ» օրաթերթերի՝ նոյեմբերի 6-ին գերմանացի լուսանկարիչ Արմին Վեգների Հայոց Ցեղասպանութիւնը վաւերացնող լուսանկարների ցուցահանդէսի բացումից քիչ առաջ, որը կայանալու էր Իտալիայի Վերչելլի (Vercelli) քաղաքում, շրջանում գտնւող խորովածի խանութի սեփականատէր մի թուրք դիմելով ոչ-քաղաքակրթական միջոցների՝ փորձեց խախտել բացման ընթացքը եւ խոչընդոտել ցուցահանդէսին: Նա ցուցասրահից դուրս գտնւող ցուցահանդէսի ազդագրերը պատռելուց յետոյ՝ կոտրատեց ու պատռեց նաեւ սրահի ներսում ցուցադրւած նկարներից մի քանիսը եւ յարձակւելով ցուցահանդէսը վարող իտալուհու վրայ՝ գետին տապալեց նրան: Այնուհետեւ թուրք վանդալը շրջելով մուտքի մօտ տեղադրւած սեղանը՝ նրա վրայ շարւած այցելուներին տրամադրւող բացատրական պրակներն ու գրքերը գետին թափեց ու կոխկրտեց: Միայն ոստիկանութեան միջամտութեամբ էր, որ թուրք խռովարարը վերջ տւեց իր վանդալութեանը:

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *
Փետրւար

Ցեղասպանութեան զոհերի յիշատակին նւիրւած յուշատախտակի պղծումը(Լիւբլին, Լեհաստան)
«Համահայկական» լրատու ցանցի համաձայն՝ փետրւարի 14-ին Լեհաստանի Լիւբլին (Lublin) քաղաքում անյայտ անձինք կապոյտ ներկով ներկել էին Ս. Ընտանիքի եկեղեցու մօտ տեղադրւած յուշատախտակը, որը նւիրւած է Յովհաննէս Պօղոս Բ պապին, որը Հայոց Ցեղասպանութիւնը ճանաչած եւ դատապարտած առաջին պապն է, եւ Հայոց Ցեղասպանութեան զոհերի յիշատակին: Սոյն յուշատախտակը 2005 թ. տեղադրւել է Լիւբլինի հայերի կողմից:

Այս յօդւածը նաեւ տպագրւել է Ալիք օրաթերթում:

«Ալիք» Յունւարի 11, 2007

Հոծ թւով թեհրանահայեր դատապարտեցին Հրանտ Դինքի սպանութիւնը

Թեհրանահայութիւնը երէկ (յունւարի 26 2007) խուռներամ շարքերով եկաւ իր բողոքի եւ դատապարտման ձայնը միացնելու ողջ հայութեան, հայազգի նորօրեայ նահատակ, Ստամբուլում հրատարակւող «Ակօս» շաբաթաթերթի խմբագիր Հրանտ Դինքի քստմնելի սպանութեան խնդրում:Հազարաւոր հայ հայրենակիցներ երէկ կ. յ. ժամը 4-ին համախմբւել էին Ս. Սարգիս եկեղեցում ու եկեղեցու շրջափակում գտնւող Բիւրաւոր Նահատակների յուշարձանի մօտ, որը ողողւած էր վառ մոմերով ու ծաղիկներով եւ իւրաքանչիւրի հոգում արթնացնում էր Ապրիլեան Եղեռնի զոհերի յիշատակի յաւերժացումը: >>>

(Լուսանկարիչ՝ Է. Յակոբեան)

ԲՈՂՈՔԻ ՀԱՄԱՀԱՒԱՔ

ԲՈԼՈՐՍ ՄԻԱՍԻՆ

ԴԱՏԱՊԱՐՏԵՆՔ

ՀՐԱՆՏ ԴԻՆՔԻ

ՆՈՂԿԱԼԻ ՍՊԱՆՈՒԹԻՒՆԸ

Ուրբաթ, յունւարի 26-ին, կ.յ. ժամը 4-ին, Թեհրանի Ս.Սարգիս եկեղեցում

Ստամբուլում սպանւել է Հրանտ Դինկը

Աւաղ...

Բռնութեան եւ անհանդուրժողականութեան զոհ եղաւ
Ստամբուլի «Ակոս» հայկական թերթի գլխաւոր խմբագիր՝
Հրանտ Դինկը....

Նա սպանւեց այն պայքարում, որը ուղղւած էր Թուրքիայի ժխտողական քաղաքականութեան դէմ...

ՊԷՏՔ Է ՀԱՇՏՒԵԼ

«ՀԱՅՈՑ ՅԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹԵԱՆ»

ԻՐԱԿԱՆՈՒԹԵԱՆ ՀԵՏ
...

ԲԱՅՑ ԵՐԲ ՀԱՆԳՉՈՒՄ Է ՄԷԿԸ
ԾՆՈՒՆԴ ԵՆ ԱՌՆՈՒՄ ՀԱԶԱՐԸ

...

Յաւելեալ տեղեկութիւնների համար դիմել հետեւեալ կայքէջերը.

http://en.wikipedia.org/wiki/Hrant_Dink

http://www.panarmenian.net/news/arm/?nid=20701

http://za.today.reuters.com/news/NewsArticle.aspx?type=topNews&storyID=2007-01-19T134909Z_01_BAN949737_RTRIDST_0_OZATP-TURKEY-AUTHOR-SHOT-20070119.XML

http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/6279907.stm

http://www.agos.com.tr/

Turkish-Armenian editor "Hrant Dink " shot dead in Istanbul.

Send a free ANCA WebMail to Pres. Bush protesting Dink's brutal murder

Please leave a "comment" to condemn this terroristic act.

Մէկ տարի անց Ադրբեջանական վանդալիզմից

Այլեւս չկան Հին Ջուղայի հայկական խաչքարերը, բայց դեռ կայ ու արթուն է յիշողութեան եւ դատախնդրութեան անզիջելի բողոքի վճիռը

Ուղիղ մէկ տարի առաջ հէնց դեկտեմբեր ամսում էր (2005 թ.), երբ Ադրբեջանի իշխանութիւնները հետեւելով աւերատենչական ու բարբարոսական մի քաղաքականութեան, որի նպատակը մշակութային ջարդի իրագործումն էր՝ ուղղւած հայկական պատմա-մշակութային յուշարձաններին, փորձեցին մէկ անգամ եւս յանցագործութեամբ լի մի սեւ էջ արձանագրել պատմութեան մէջ: Այս անգամ վանդալիզմի թիրախ դարձաւ Նախիջեւանի Հին Ջուղայի հայոց պատմական գերեզմանատունը: Սա առաջին անգամը չէր, որ Ադրբեջանի Հանրապետութեան իշխանութիւնները դիմում էին նման միջոցի՝ աւերելու ու ոչնչացնելու հայ ազգին պատկանող կոթողները՝ Նախիջեւանի տարածքում, սակայն այս անգամ նրանք յանդգնօրէն ու լկտիաբար փորձեցին ամբողջութեամբ կործանել մշակութային հնադարեան անցեալի հետքերն ու հայկական քաղաքակրթութեան բոլոր նշանները՝ աւերման ենթարկելով Հին Ջուղայի անզուգական ու աննման հայկական խաչքարերը:
Անգլիացի դիւանագէտ Վիլիամ Աուզլէյը 1812 թթւականին մեկնել էր Հին Ջուղա ու այցելել քաղաքի գերեզմանատունը: Նա տեսածը այսպէս էր գրի առել. «... նրա (քաղաքի) նախկին բնակիչների բազմութեան մասին լիովին վկայում է ընդարձակ ու խռնւած գերեզմանատունը, զետեղւած դէպի գետ իջնող մի զառիվայրի վրայ, եւ ծածկւած ուղիղ կանգնած բազմաթիւ գերեզմանաքարերի շարքերով, որ երբ դիտւում է մի քիչ հեռւից, նմանւում է զինւորական վաշտերի, շարւած խիտ կարգով»: Այո՝, Ադրբեջանի քաղաքապետերը այդ քարերը տեսնում էին որպէս «անխօս զինւորներ», որոնք կանգնած էին պաշտպանելու մի ամբողջ ժողովուրդի գոյութիւնը, պատմութիւնը, մշակոյթն ու քաղաքակրթութիւնը:
Սակայն, զուր էին նրանց ջանքերը, քանի որ ամէն մի տապարի հարւածով, որ պոկում էր ինչ-որ փոքր բեկոր ամէն մի խաչքարից, վեր էր բարձրանում նոր փիւնիկ, որը բուն էր դնում ամէն մի ազնիւ սրտում՝ իբրեւ «արդարութեան խաչը կրող խաչքար զինւոր»....

Հին Ջուղան՝ որպէս հնադարեան հայկական բնակավայր
Հին Ջուղա պատմական քաղաքը գտնւում էր Երնջակ գաւառում, Արաքս գետի հիւսիսային ափում: Ներկայ վարչական բաժանմամբ՝ Հին Ջուղան ընկնում է Ադրբեջանի Նախիջեւանի Ինքնավար Հանրապետութեան հարաւային բաժնում, Իրան-Նախիջեւան (Ջուլֆայի շրջանում) սահմանագծում:

Հին Ջուղայի հիմնադրման ստոյգ թւականի մասին արձանագրութիւններ չկան: Առաջին հայկական գրութիւնը, որ անդրադարձել է Հին Ջուղայի մասին, եղել է Մ. Խորենացու պատմութեան մատենագրութիւնը, որտեղ Հին Ջուղան յիշւել է որպէս աւան: Հետագայ դարերում Հին Ջուղան, իր աշխարհագրական յատուկ դիրքի պատճառով, որը գտնւում էր առեւտրական հնագոյն ճանապարհի վրայ, զարգացում է ապրում ու վերածւում քաղաքի: Հին Ջուղան համարւում էր պատմական Հայաստանի ամենանշանաւոր բնակավայրերից մէկը: Ուշ միջնադարում Հին Ջուղան Երնջակ գաւառի կենտրոնն էր: Միջին դարերում Երնջակ գաւառանունը Հին Ջուղա քաղաքի վաստակած հռչակի ազդեցութեան ներքոյ արդէն կոչւում էր Հին Ջուղա անունով:
Կան զանազան արձանագրութիւններ՝ 14-15-րդ դարերին պատկանող, որտեղ Հին Ջուղան յիշւում է որպէս հայկական զարգացած ու քաղաքակիրթ օջախ. օրինակ՝ 1325 թւականին Խաչատուր Գրչի հեղինակած «Ճաշոց»-ի յիշատակարանում Հին Ջուղան յիշւում է որպէս գրչօջախ. «...եղեւ աւարտ սուրբ գրոցս ի Ջուղայ...»: Անգլիացի վաճառական Ջան Նիւբերին իր յուշագրութիւններում գրում է Հին Ջուղա քաղաքի մասին, որը այցելել էր 1581 թ. դեկտեմբերին: 17-րդ դարի սկզբում հեղինակւած ձեռագրերում Հին Ջուղան հռչակւած էր «... զփարթամն ճոխութեամբ...» եւ հանդիսանում էր «... զպարծանք հայոց ազգիս...»:
Հին Ջուղա քաղաքը բնակչութեամբ համարւում էր պատմական Հայաստանի ամենաբազմամարդ քաղաքներից մէկը, այնպէս որ՝ 1581 թ. քաղաքն ունեցել է 3000 տուն բնակչութիւն (հաշւելով մէկ ընտանիք-գերդաստանը միջին հաշւով 15 շունչ՝ շուրջ 45 հազար բնակիչ): Հին Ջուղան, ի մասնաւորի 17-րդ դարի սկզբում, այսինքն՝ նախքան բռնագաղթը, ունեցել է մեծածախս ու աչքի ընկնող շինութիւններ ու համարւել վաճառաշահ քաղաք: Հին Ջուղան ունեցել է բազմաթիւ եկեղեցիներ ու վանքեր, ինչպէս՝ Ս.Յովհաննու, Կաթան, Ս.Աստւածածին, Ս.Ամենափրկիչ եւ Ս.Գէորգ եկեղեցիները: Ջան Նիւբերին 1581 թ. դեկտեմբերին Հին Ջուղա կատարած իր այցի արդիւնքում վկայում է քաղաքի ու դրա արւարձաններում եղած եօթ եկեղեցիների մասին:

Հայաբնակ Հին Ջուղա քաղաքը իր գոյութիւնը պահպանեց միայն մինչեւ 1604 թւականը, երբ նրա բնակչութիւնը Շահ Աբբասի հրամանով Պարսկաստան բռնագաղթւեց: Այսպիսով՝ այդ գեղեցիկ քաղաքը հրդեհման ենթարկւելով զօրքի կողմից՝ ընդմիշտ պատմութեան յանձնեց իր փայլուն ու շքեղ անցեալը: Շահը կանգուն թողեց միայն քաղաքի գերեզմանատունը: Իհարկէ, հետագայում, այսինքն՝ մինչեւ 17-րդ դարի կէսերը, աւերւած քաղաքի տեղում վերաբնակւեցին փոքրաթիւ հայեր՝ կառուցելով համանուն փոքրիկ մի գիւղ: 19-20-րդ դարերում գիւղի բնակչութեան թիւը աճել էր, այնպէս որ՝ 1914 թ. գիւղը ունէր 2710 բնակիչ: 1918-1921 թթ. ընթացքում թրքական բանակը գիւղը աւերի է ենթարկում: Բնակչութեան մի մասը ջարդի է մատնւում, իսկ մեծ մասը թողնում է գիւղը ու հեռանում: Խորհրդայնացումից յետոյ գիւղում դեռ ապրում էին փոքր թւով հայեր: Այս փոքր բնակչութիւնն էլ ադրբեջանական հակահայ քաղաքականութեան հետեւանքով՝ աստիճանաբար հեռացւում է գիւղից, այնպէս որ՝ 1987 թ. Հին Ջուղայում մնացել էր միայն մի հայ կին: Ներկայում գիւղը թրքաբնակ է:

Հին Ջուղայի գերեզմանոցը իբրեւ պատմա-գեղագիտական արժէք
Հին Ջուղայի պատմական գերեզմանատունը ընկած էր աւերւած քաղաքի արեւմտեան բաժնում՝ փոքրիկ ձորակներով միմեանցից բաժանւած բլրակների վրայ: Ազգային ու միջազգային չափանիշով Հին Ջուղայի գերեզմանոցը բացառիկ տեղ էր գրաւում աշխարհի պատմա-մշակութային ու գեղագիտական կոթողների մէջ: Հին Ջուղայի գերեզմանատունը մի յուշարձանախումբ թանգարան էր, որը իւրայատուկ էր նաեւ իր ընդարձակութեամբ ու բազմազանութեամբ: Հայկական 1500-ամեայ քարտաշութեան ու քանդակագործութեան արւեստի կատարելագործումը կարելի էր տեսնել սոյն գերեզմանոցում, քանի որ այն հարուստ էր անզուգական խաչքարերով ու տապանաքարերով, որոնք պատկանում էին 9-17-րդ դարերին: Գերեզմանոցում կանգնած խաչքարերը իրենց մշակման կատարելութեամբ բաժանւում էին երեք տարբեր հիմնական խմբերի (9-14 դդ., 14-16 դդ., 16-րդ դարից մինչեւ 1605 թւականը): Այս իմաստով սոյն գերեզմանոցը խաչքարերի անզուգական պանթէոն էր:

Բազում տապանաքարեր ու խաչքարեր են աւերւել ժամանակի ընթացքում
Ալէքսանդր Ռոդէսը 1648 թ. շրջանում կատարած ճանապարհորդութեան արդիւնքում վկայում է 10 հազար կանգուն եւ ամբողջական գեղաքանդակ խաչքարերի մասին: 20-րդ դարի սկզբում գերեզմանոցում մնացել էին՝ շուրջ 6 հազար խաչքարեր, խոյաձեւ տապանաքարեր, ինչպէս նաեւ՝ երեք եկեղեցի ու մատուռ:

20-րդ դարի սկզբից Նախիջեւանի հայկական յուշարձանները, ինչպէս նաեւ Հին Ջուղայի խաչքարերը ենթարկւել են լուրջ աւերածութեան, որը աւելի ծանր ընթացք ստանալով խորհրդային տարիներում՝ գագաթնակէտին է հասնում յետխորհրդային շրջանում: Հակահայկական մշակութային ջարդը սկսել է ցարական տիրապետութեան ժամանակից, այնպէս որ՝ 1903-1906 թթ. Նախիջեւանի երկաթուղագծի կառուցման ժամանակ 5000 խաչքարեր են ոչնչացւում, որոնց մեծ մասը օգտագործւում է շինանիւթի համար: Ջուղայեցի Գրիգոր Աղամալեանը 1915 թ. սեպտեմբերին, երբ յայտնի լուսանկարիչ Արտաշէս Վրոյրն ու նրա որդին այցելել էին Հին Ջուղա, գերեզմանոցում հաշւառել էին 2100 կանգուն կամ ընկած խաչքարեր:
Տարածաշրջանի խորհրդայնացումից (1920-ականներից) յետոյ Հին Ջուղայի գերեզմանատան խաչքարերը չարժանանալով յուշարձանների պահպանութեան վարչութեան ուշադրութեանը՝ շարունակաբար ենթարկւում են աւերումների, այնպէս որ՝ ըստ զանազան աղբիւրների՝ խորհրդային տարիներում (մինչեւ 70-ականները) Հին Ջուղայում ոչնչացւում են շուրջ 6000 խաչքարեր: Սոյն տարիներում բազում խաչքարեր մերձակայ գիւղերի թուրք ազգաբնակչութեան ձեռքով ջարդ ու փշուր են լինում եւ օգտագործւում շինարարութեան համար՝ առանց որեւէ արգելքի հանդիպելու իշխանութեան շրջանակների կողմից: Պատմաբան Արգամ Այւազեանը 1971-73 թթ. կատարած իր հաշւարկներում հաշւում է պահպանւած ընդամէնը միայն 2707 խաչքար, որոնք ցրւած են եղել երեք բլուրների վրայ:

Ադրբեջանի իշխանութիւնները ընդմիշտ քարտէզից ջնջեցին Հին Ջուղայի գերեզմանոցը
Յետխորհրդային տարիներում Ադրբեջանի իշխանութիւնները հիմք ունենալով պանթուրքիստական աւերատենչական քաղաքականութիւնը, կրկնակի բարբարոսութեամբ շարունակեցին աւերել Հին Ջուղայի գերեզմանատունը: Նախկինում նրանք իրենց «գիտնականներ»-ի իբր թէ «ուսումնասիրութիւններ»-ի հիման վրայ՝ ինչ-որ զուր ջանքեր էին արել Հին Ջուղայի գերեզմանատան խաչքարերը իրենց նախնիներին՝ աղւաններին վերագրելու յոյսով: Այս ուղղութեամբ 1980-ական թւականներին հանդէս եկան մի շարք բաքւեցի «գիտնականներ», ինչպէս Դաւուդ Աղաօղլի Ախունդովը «աղւանականացման» հրապարակումներով: Սակայն, նկատի ունենալով նման հրապարակումների անհիմն ու անընդունելի լինելը գիտական չափանիշներով՝ նրանք միանգամայն մի կողմ դրեցին աղւանա-ադրբեջանականացման քաղաքականութիւնը՝ նախընտրելով ընդունել հայկական խաչքարերի ոչնչացման քաղաքականութիւնը:
90-ական թւականներից Ադրբեջանը սիստեմատիկ ու կազմակերպւած կարգաւորութեամբ եւ օգտւելով իր զինւորական ուժերից եւ պետական միջոցներից՝ մի քանի փուլերով փորձեց ոչնչացնել սոյն գերեզմանոցը:

Ոչնչացման առաջին լուրջ փորձը կատարւեց 1998-ին: Այդ թւականի նոյեմբերին Իրանի սահմանից վկաները ականատես եղան, թէ ինչպէս Ադրբեջանի զինւորական ուժերը բուլդոզերով քանդում ու տեղահան էին անում խաչքարերն ու տապանաքարերը, տեղը հարթում ու յետոյ քանդւած բեկորները գնացքով տեղափոխում էին: Շուրջ երեք շաբաթ շարունակւեց ոչնչացման ընթացքն ու միայն ԻՒՆԵՍԿՕ-ի եւ ԻԿՕՄՕՍ-ի միջամտութեան շնորհիւ՝ այն կասեցւեց: Արդէն խաչքարերի գրեթէ 30 տոկոսը (800 խաչքար) ոչնչացւել էր: Երկաթուղով քարերի տեղափոխումը փաստն էր այն բանի, որ այս բոլորը Նախիջեւանի իշխանութիւնների հրահանգով էր կատարւել:
2002-ի նոյեմբերի 9-ին Ադրբեջանը վերսկսեց ոչնչացման ծրագիրը՝ աւերելով հարիւրաւոր խաչքարեր: Նոյեմբեր 25-ին Իրանի սահմանից նկարահանւած լուսանկարները փաստն էին կատարւած վանդալութեան: Խաչքարերի մի մասը տեղում ջարդուփշուր արւեց, իսկ միւս մասը բեռնատար մեքենաների օգնութեամբ մի անյայտ վայր փոխադրւեց:

2005 թ. դեկտեմբերի 10-ից սկսած՝ մօտ 200 ադրբեջանցի զինւորների միջոցով Հին Ջուղայի գերեզմանատունը հիմնայատակ բնաջնջման ենթարկւեց: Զինւորները քարաքանդիչ ինքնաշարժների, կռանների ու տապարների օգնութեամբ խաչքարերը մէկ առ մէկ ջարդ ու փշուր էին անում, յետոյ լցնում բեռնատար մեքենաներն ու փոխադրելով՝ լցնում Արաքս գետը: 2006 թ. մարտի սկզբներում ադրբեջանական զինւորականութիւնը բետոնապատելով ոչնչացւած գերեզմանատան տարածքը՝ այն վերածեց ժամանակակից ռազմական հրաձգարանի:

Այս յօդւածը նաեւ տպագրւել է Ալիք օրաթերթում:
«Ալիք» Դեկտեմբերի 19, 2006

Հայկական պատմա-մշակութային միւս յուշարձաններին ուղղւած ադրբեջանական հակահայկական վանդալիզմի կապակցութեամբ կարելի է ընթերցել հետեւեալ յօդւածը.
Հակահայկական վանդալիզմի դաժան կերպարը՝ Ադրբեջանում