Տարիներ առաջ, երբ խօսք էր լինում վանդալիզմի մասին, մենք՝ հայերս անմիջապէս յիշում էինք հակաքաղաքակրթական բոլոր ակտերը կատարւած հայ մշակոյթի յուշարձանների նկատմամբ, որոնք գտնւում էին պատմական Հայաստանում, այն տարածաշրջաններում, որոնք Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներում եւ դրանից յետոյ բռնազաւթւել են Թուրքիայի կողմից կամ 1920-ին բռնակցւել Խորհրդային Ադրբեջանի մարզում: Այսօր ականատես ենք, թէ ինչպէս բազմաթիւ հայկական յուշարձաններ ոչնչացման սպառնալիքի դէմ են կանգնած ոչ թէ Թուրքիայում եւ Ադրբեջանում, այլ՝ քրիստոնեայ Վրաստանում:
Վրաստանում յունական, ռուսական ու գերմանական յուշարձանները եւս ոչնչացման վտանգի տակ են, այն տարբերութեամբ, որ ազգայնամոլ վրացիների աչքին հայ մշակոյթի ապացոյցները չափազանց աւելի վտանգաւոր են՝ այն պատճառով, որ հակառակ միւս ազգերին, որոնք բնակւել են Վրաստանի մի շարք հատւածներում՝ որպէս եկւորներ, հայերը Հարաւային Վրաստանում ապրում են որպէս բնիկ, ոչ թէ նորեկ մի ժողովուրդ, քանի որ պատմութեան ընթացքում սահմանների տեղաշարժման պատճառով՝ Հայաստանի հիւսիսային գաւառները իրենց ամբողջ հայ բնակչութեամբ եւ հայկական մշակութային յուշարձաններով անցել են Վրաստանի իշխանութեան ներքոյ:
Այս տրամաբանութեամբ հարաւային տարածաշրջաններում ազգայնամոլ վրացիները իրագործել են համատարած եւ ծրագրւած աւերածութիւն եւ վրացականութիւն, որն ուղղւած է եղել հայկական յուշարձանների, ինչպէս եկեղեցիների, գերեզմանոցների, խաչքարերի, տապանաքարերի, վիմագրւած արձանագրութիւնների նկատմամբ՝ առանց հաշւի առնելու դրանց էութիւնը, նշանակութիւնը եւ վաղեմութիւնը: Սամուէլ Կարապետեանը իր «Վրաց պետական քաղաքականութիւնը եւ հայ մշակոյթի յուշարձանները» գրքում հիմք ունենալով անուրանալի փաստերը մէկ առ մէկ յիշել է կատարւած վանդալութիւնները:
Ընդհանրապէս, 20-րդ դարում Վրաստանի իշխանութեան վերաբերմունքը հայկական յուշարձանների, յատկապէս եկեղեցիների նկատմամբ թշնամական է եղել: Ցաւալին այն է, որ վրացի մտաւորականութիւնը անտարբերութեամբ է մօտեցել հարցին: Հայկական յուշարձանների մի մեծ բաժինը (շուրջ 80 եկեղեցի) աւերւել է հէնց ստալինեան բռնապետութեան օրօք ինչպէս վիրահայոց առաջնորդանիստ Հարանց վանքի համալիրը, Խոջիվանքի Ս. Աստւածածին եկեղեցին ու գերեզմանատունը եւ այլն: 1930-ականներին Թիֆլիսի 24 հայկական եկեղեցիներից 10-ը աւերեցին: Միւսները, բացի երկուսից, վերածեցին պահեստի, արտադրամասի, սպորտդահլիճի, կինոթատրոնի եւ այլն:
Խորհրդային կարգերի փլուզումից յետոյ՝ անկախացած Վրաստանում աւելի ուժեղ թափով շարունակւեց հակահայկական վանդալական քաղաքականութիւնը՝ այն տարբերութեամբ, որ եթէ խորհրդային տարիներում հայկական յուշարձանները պարզապէս ոչնչացնում էին, ապա այժմ, չնայած որ ոչնչացման քաղաքականութիւնը հնարաւորութեան դէպքում՝ դեռ գործադրւում է, դրանք այլափոխելով՝ իւրացնում եւ դարձնում են վրացական, այսինքն՝ վրացականացնում են: Երկար տարիներ է, որ Հայ առաքելական ու Վրաց օրթոդոքս եկեղեցիները մի շարք կրօնական կառոյցների եւ շէնքերի սեփականութեան խնդրում իրար հետ վէճի մէջ են:
1980-ական թւականների վերջերից, նամանաւանդ Վրաստանի անկախութիւնից (1991 թւական) յետոյ առ այսօր, պետական եւ հոգեւոր իշխանութիւնը փորձել է դիտաւորեալ ու միտումնաւոր կերպով վերացնել հայկական եկեղեցիների հայեցի լինելու բոլոր նշանները, վրացականացնել դրանք կամ հնարաւորութեան դէպքում՝ ամբողջովին քանդել: Յատկապէս Թիֆլիսում մի քանի հայկական եկեղեցիներ ոչնչացւել կամ վրացականացւել են եւ հազարաւոր գերեզմաններ՝ սրբապղծւել: Այս բոլորը կատարւել է մի քաղաքում, որտեղ դարեր շարունակ հայերն ունեցել են մեծագոյն բնակչութիւն, այնպէս որ՝ քաղաքը մինչեւ Հոկտեմբերեան յեղափոխութիւն (մէկ դարուց աւել) կառավարւել ու շէնացել է բացարձակապէս հայ քաղաքագլուխների ջանքերով: Անցած շուրջ 15 տարւայ ընթացքում հէնց Թիֆլիսում վրացի հոգեւորականները զաւթել են մի քանի հայկական եկեղեցիներ, ինչպէս՝ Կուսականաց Ս.Ստեփանոս եւ Ս.Բեթղեհէմ եկեղեցիներն ու Խիխոյի մատուռը: Շուրջ 30 վրացականացւած եկեղեցիների եւ այլ շէնքերի որմերից ու գերեզմանաքարերի վրայից քերւած, ջնջւած կամ պարզապէս անհետացած արձանագրութիւնների թիւը անցնում է 300-ից:
Այնպէս է թւում, թէ կատարւած վանդալիզմը իրագործւել ու շարունակում է իրագործւել երկրի պետական ու հոգեւոր այրերի անմիջական մասնակցութեամբ, ընդհանրապէս ուղղակի նրանց նախաձեռնութեամբ կամ գլխաւորութեամբ, կամ առնւազն անտարբերութեամբ ու թոյլատւութեամբ:
Չնայած 1980-ականներից առ այսօր Վրաստանում կատարւած անհամար վանդալական ակտերին՝ կյիշենք միայն մի քանի առաւել ակնառու օրինակներ.
1- Նորաշէնի Ս.Աստւածածին եկեշեցի
Հայկական եկեղեցիների վրացականացման ամենանշանակալի օրինակներից մէկը Թիֆլիսի Նորաշէն եկեղեցին է, որտեղ «վերականգնման» պատրւակով վրացիները քանդել են բարձր բեմը եւ մկրտութեան աւազանն ու ոչնչացրել՝ եկեղեցու պատերին փակցւած միջնադարեան խաչքարերը (դրանցից մէկը՝ 1650 թւականի), վիմագրերը եւ Յովնաթանեան վարպետների որմնանկարները:
Նորաշէն եկեղեցին գտնւում է Թիֆլիսի Լեսելիձէ պողոտայում: Դրա շրջապատում կանգնած են երկու եկեղեցիներ, մէկը յունական, բայց այժմ՝ վրացականացւած եւ միւսը հէնց վրացական, մի սինագոգ եւ մէկ մզկիթ: Նորաշէն եկեղեցին կառուցւել է 1467 թւականին՝ Սադաթի միջոցով: 1650-ին Խոջա Նազարը վերակառուցեց համարեա թէ ամբողջովին աւերւած եկեղեցին: Գմբէթի շինութիւնը նոյն թւականին կատարեց յայտնի արհեստաւոր Պետրոս վարպետը, ուր մինչեւ մի քանի տարի առաջ կատարւած շինութեան արձանագրութիւնը փակցւած եր շէնքի պատին: 1795, 1808 եւ 1875 թւականներին եւս կատարւել է նրոգումներ:
1924-25 թւականներին վրացի պաշտօնեաներից բաղկացած մի կոմիտէ ճանապարհաշինութեան պատրւակով որոշեց եկեղեցին ամբողջովին քանդել, բայց ծրագիրը ձախողւեց: Խորհրդային տարիներում շէնքը գործել է իբրեւ արխիւանոց: 1989 թւականին, նախքան Վրաստանի անկախացումը, Գամսախուրդիայի ծայրայեղ ազգայնամոլական քարոզչութեան հետեւանքով, վրացիներն ընդարձակելով իրենց վանդալական աշխատանքները՝ փորձեցին եկեղեցին դարձնել վրացական: Սոյն աշխատանքները 1994-ին հասաւ իրենց գագաթնակէտին, երբ Թիֆլիսահայերը մտահոգւած՝ ականատես եղան, թէ ինչպէս վրացիները արխիւներից բռնագրաւեցին բաւական արժէքաւոր գրքեր:
1995 թւականի յունւարի 25-ին եկեղեցու հարեւանութեան մէջ բնակւող հայերը նկատեցին, թէ կարծես ինչ-որ վերանորոգման աշխատանք է կատարւում եկեղեցու ներսում: Փետրւարի 8-ին 1650 թւականի գմբէթի վերակառուցման հետ կապւած արձանագրութիւնը քանդեցին: Նոյնպէս վնասւածքի ու ոչնչացման ենթարկեցին մի քանի օտար արձանագրութիւններ, երկու խաչքար եւ երկու շքեղ որմնանկարներ՝ 19-րդ դարին պատկանող: Մի քանի օր անց մի քանի հայեր փորձեցին մտնել եկեղեցի, բայց նրանց չթոյլատրւեց, ուր Ֆիզիկական բախումներ եւս տեղի ունեցան: Փետրւարի 15-ին վրացի հոգեւորականները եկեղեցին օծեցին Վրաց օրթոդոքս եկեղեցու ծիսակարգով: Մէկ ամիս անց Գարեգին եւ Գրիգոր արքեպիսկոպոսները, որպէս Հայ առաքելական եկեղեցու ներկայացուցիչներ, մեկնելով Թիֆլիս հանդիպումներ ունեցան Իլիա Երկրորդի հետ, որի արդիւնքում երկու կողմերը համաձայնեցին, որ եկեղեցում կատարւելիք բոլոր աշխատանքները դադարեցւեն մինչեւ Նորաշէնի վիճակը վերջնականապէս պարզւի: Այսպիսով եկեղեցին փակւեց:
Բայց այս վիճակը երկար չտեւեց: 2005-ի մայիսի սկզբում վրացիներն արհամարհելով կայացած համաձայնութիւնը՝ փորձեցին Նորաշէնի եկեշեցու բակում գտնւող հայկական միջնադարեան տապանաքարերը փոխել հարիւր տարւայ անցեալ ունեցող վրացական գերեզմանաքարերի հետ: Այս քարերն ունէին վրացերէն արձանագրութիւններ եւ մի անյայտ գերեզմանատնից էին փոխադրւել Նորաշէն: Վկաները տեսել եւ նկարահանել էին վրացական գերեզմանաքարերը, երբ դեռ փաթաթւած երկաթէ ձողերով՝ խառնիխուռն շարւած էին եղել եկեղեցու բակում: Իհարկէ, յետոյ բերած քարերը դասաւորւած ու ապահով կերպով եկեղեցու պատի երկարութեամբ տեղաւորեցին: Միաժամանակ, եկեղեցու բակում գտնւող հայկական գերեզմանաքարերի տեղը փոխել եւ դրանց հայերէն արձանագրութիւնները վերացրել էին:
Նպատակը պարզ էր: Նրանք այսպիսով կարող էին փաստել, որ Նորաշէնը Վրաց օրթոդոքս եկեղեցուն է պատկանում, եթէ ոչ, ինչպէ՞ս կարող էին հայերը թոյլատրել, որ վրացիները իրենց ննջեցեալներին թաղեն հայկական եկեղեցու առաջ:
2- Խոջիվանքի գերեզմանատուն
Խոջիվանքի գերեզմանատունը, որպէս հայկական հինաւուրց գերեզմանոց, գտնւում է Հաւլաբարում, որը Թիֆլիս քաղաքի հայկական հին շրջաններից է: Այս գերեզմանատանը հողին են յանձնւած բազմաթիւ հռչակաւոր հայեր, որոնք իրենց օրօք ակնառու դէմքեր են եղել քաղաքականութեան, ռազմագիտութեան, գրականութեան, մշակոյթի եւ գիտութեան ասպարէզներում: Ստալինեան ժամանակաշրջանում գերեզմանատունը աւերւեց եւ տարիներ անց, Վրաստանի անկախութիւնից յետոյ, նախկին նախագահի, Էդւարդ Շեւարդնաձէի եւ վրաց պատրիարք Իլիա Երկրորդի մասնակցութեամբ գերեզմանատան վայրում պաշտօնապէս հիմնօրհնւեց մի վրաց եկեղեցու կառոյցը: Այսօր այդ եկեղեցին (Ս.Երրորդութեան վրաց առաջնորդանիստ) իր կառուցման ընթացքի մէջ է: Կատարւած հողային աշխատանքների պատճառով՝ հարիւրաւոր աճիւններ ցրիւ են տրւել:
Խոջիվանքի գերեզմանատան հանդէպ կատարւած վանդալիզմը մեծագոյն յանցագործութիւնն է, որ հաւանաբար իրագործւել է աշխարհիկ եւ հոգեւոր իշխանութիւնների ղեկաւարների կողմից: Ինչպէ՞ս կարելի է մտածել, որ Շեւարդնաձէն երբ կանգնած Իլիա Երկրորդի կողքին՝ մասնակցել էր կառուցւելիք վրացական եկեղեցու հիմնօրհնէքին, անտեղեակ էր, որ եկեղեցին պիտի բարձրանայ Խոջիվանքի հայոց հինաւուրց գերեզմանոցի վայրում:
3- Կուսականաց Ս.Ստեփանոս եկեղեցի
1989-1991 թւականներին վրացիները «վերականգնման» անւան ներքոյ քանդելով Թիֆլիս քաղաքի Կուսականաց Ս.Ստեփանոս եկեղեցու (1868-1870) հայկականութիւնը փաստող բոլոր նշանները, ինչպէս՝ եկեղեցու բարձր բեմը, մկրտութեան աւազանը, տասից աւելի վիմագրեր, նաեւ մայրապետի դամբարանը, զանգակատունը եւ այլն, եկեղեցին իւրացրեցին:
4- Բեթղեհէմի Ս.Աստւածածին եկեղեցի
Բեթղեհէմի Ս.Աստւածածին եկեղեցին նոյնպէս «վերականգնման» պատրւակով զրկւել է բարձր բեմից, մկրտութեան աւազանից, պատերին ագուցւած միջնադարեան խաչքարերից ու վիմագրերից:
5- Ձորաբաշի Ս.Գէորգ եկեղեցի
Ձորաբաշի Ս.Գէորգ եկեղեցին հիմնայատակ քանդելուց յետոյ՝ տեղում կառուցել են վրացական նոր եկեղեցի:
6- Շամքորեցոց Ս.Աստւածածին (Կարմիր Աւետարան) եկեղեցի
Թիֆլիսի Շամքորեցոց Ս.Աստւածածին (Կարմիր Աւետարան) եկեղեցին (1808 թւականի) մի ժամանակ իր 40 մետր բարձրութեամբ համարւում էր Թիֆլիսի հայկական ամենաբարձր եկեղեցին: 1989 թւականի ապրիլի 13-ին պայթուցիկներով շէնքը աւերեցին ու դրա կործանումը վերագրեցին մէկ օր առաջ Թիֆլիսում արձանագրւած երկրաշարժին:
7- Քարափի Ս. Գէորգ եկեղեցի
Քարափի Ս. Գէորգ եկեղեցու «վերականգնման» աշխատանքների ընթացքում ոչնչացւել են շէնքի հարաւային ճակատում գտնւող շինարարական արձանագրութիւնները (1753 թ.):
8- Վերայի գերեզմանատուն
Թիֆլիսի Վերա (այժմ Չեմօ Վակէ) քաղաքամասի հայկական գերեզմանատունը շարունակաբար աւերւում է, քանի որ տեղում վրացիները իրենց ննջեցեալներին են թաղում:
9- Թելեթի Ս.Գէորգ վանք
Թիֆլիսի մերձակայքում գտնւող Թելեթ գիւղի Ս.Գէորգ վանքի (1681 թ.) եկեղեցու եւ զանգակատան «վերականգնման» (վրացականացման) հետեւանքով՝ ոչնչացւել է բարձր բեմը (բեմի քիւագօտու քարերը որպէս սանդուղք՝ յարմարեցրել են հարաւային մուտքի առջեւ), մկրտութեան աւազանը, հայերէն արձանագրութիւններ ունեցող խաչքարերն ու տապանաքարերը: Քանդել են նաեւ ուխտաւորների կացարան ծառայող պատշգամբը: Եկեղեցու արեւելեան ճակատում ագուցւած մարմարակերտ արձանագիր սալիկները 1990-ին ոչնչացւեցին: 1681-ին Տէր Յակոբի յիշատակին կանգնեցւած խաչքարի արձանագրութեան որոշ հատւածները 1997-ին քերւել են:
10- Շինդիսի Ս.Աստւածածին եկեղեցի
Շինդիս գիւղի Ս.Աստւածածին եկեղեցու (1866-1873) հայկական արձանագրութիւնները վերացւել են:
Նախշիրգորա գիւղում գտնւող Ննջման Ս.Աստւածածին եկեղեցու (1835) հայերէն վիմագիր արձանագրութիւնը 1996 թւականին ջնջւել եւ դրա բովանդակութիւնը բոլորովին վրացականացւել է:
Վանդալական տարբեր դէպքեր են արձանագրւել նաեւ՝ Սուրամ, Շահնապատ, Լիս, Սղնախ, Թելաւ, Վելիսցիխէ եւ այլ քաղաքներում ու գիւղերում, որոնց հետեւանքով՝ իւրացւել են հայկական եկեղեցիները ու վերացւել՝ հայերէն արձանագրութիւնները: Անցեալ տասնամեակներում հակահայկական վանդալիզմի ընթացքը թափ է ստացել: Ցաւօք՝ այսօր Վրաստանում հայկական եկեղեցիները մեծ մասամբ չեն գործում եւ շատ վատ վիճակում են, նոյնիսկ Թիֆլիսի գործող երկու եկեղեցիներն՝ Ս.Գէորգը եւ Ս.Էջմիածինը քայքայւած վիճակում լինելով՝ կարօտ են նորոգումների: Եթէ այսպէս շարունակւի, վաղը դրանք Նորաշէնի ճակատագրին կարժանանան:
Օգտւած աղբիւրներ
-Սամուէլ Կարապետեանի «Վրաց պետական քաղաքականութիւնը եւ հայ մշակոյթի յուշարձանները» գրքի մասին
-Վրաստանի ազգային փոքրամասնութիւնների իրաւունքների եւ ազատութիւնների պաշտպանութեան միջազգային եւ ներպետական չափորոշիչներ
-Վրացահայ ածուն վարդերի յեղափոխութիւնից յետոյ
-Armenian church protests to Georgia at vandalism of graves
-Armenian Church representatives are surprised with the appeal of Georgian Orthodox Church
-Armenian Diocese in Georgia
-Georgians, Armenians Row Over Vanishing Monuments
-“Javakhk needs help of the whole Armenian world”: Chairman of United Javakhk Vahagn Chakhalian to REGNUM
-Tbilisi Church Dispute Clouds Georgian-Armenian Ties
-The Armenian Question: Keeping a home in Georgia and a heart in Armenia
-The demands of the Armenian diocese pass all limits
Այս յօդւածը նաեւ տպագրւել է Ալիք օրաթերթում:
«Ալիք» Յունիսի 21, 2006 (Ա. բաժին)
No comments:
Post a Comment