Այլեւս չկան Հին Ջուղայի հայկական խաչքարերը, բայց դեռ կայ ու արթուն է յիշողութեան եւ դատախնդրութեան անզիջելի բողոքի վճիռը
Ուղիղ մէկ տարի առաջ հէնց դեկտեմբեր ամսում էր (2005 թ.), երբ Ադրբեջանի իշխանութիւնները հետեւելով աւերատենչական ու բարբարոսական մի քաղաքականութեան, որի նպատակը մշակութային ջարդի իրագործումն էր՝ ուղղւած հայկական պատմա-մշակութային յուշարձաններին, փորձեցին մէկ անգամ եւս յանցագործութեամբ լի մի սեւ էջ արձանագրել պատմութեան մէջ: Այս անգամ վանդալիզմի թիրախ դարձաւ Նախիջեւանի Հին Ջուղայի հայոց պատմական գերեզմանատունը: Սա առաջին անգամը չէր, որ Ադրբեջանի Հանրապետութեան իշխանութիւնները դիմում էին նման միջոցի՝ աւերելու ու ոչնչացնելու հայ ազգին պատկանող կոթողները՝ Նախիջեւանի տարածքում, սակայն այս անգամ նրանք յանդգնօրէն ու լկտիաբար փորձեցին ամբողջութեամբ կործանել մշակութային հնադարեան անցեալի հետքերն ու հայկական քաղաքակրթութեան բոլոր նշանները՝ աւերման ենթարկելով Հին Ջուղայի անզուգական ու աննման հայկական խաչքարերը:
Անգլիացի դիւանագէտ Վիլիամ Աուզլէյը 1812 թթւականին մեկնել էր Հին Ջուղա ու այցելել քաղաքի գերեզմանատունը: Նա տեսածը այսպէս էր գրի առել. «... նրա (քաղաքի) նախկին բնակիչների բազմութեան մասին լիովին վկայում է ընդարձակ ու խռնւած գերեզմանատունը, զետեղւած դէպի գետ իջնող մի զառիվայրի վրայ, եւ ծածկւած ուղիղ կանգնած բազմաթիւ գերեզմանաքարերի շարքերով, որ երբ դիտւում է մի քիչ հեռւից, նմանւում է զինւորական վաշտերի, շարւած խիտ կարգով»: Այո՝, Ադրբեջանի քաղաքապետերը այդ քարերը տեսնում էին որպէս «անխօս զինւորներ», որոնք կանգնած էին պաշտպանելու մի ամբողջ ժողովուրդի գոյութիւնը, պատմութիւնը, մշակոյթն ու քաղաքակրթութիւնը:
Սակայն, զուր էին նրանց ջանքերը, քանի որ ամէն մի տապարի հարւածով, որ պոկում էր ինչ-որ փոքր բեկոր ամէն մի խաչքարից, վեր էր բարձրանում նոր փիւնիկ, որը բուն էր դնում ամէն մի ազնիւ սրտում՝ իբրեւ «արդարութեան խաչը կրող խաչքար զինւոր»....
Հին Ջուղան՝ որպէս հնադարեան հայկական բնակավայր
Հին Ջուղա պատմական քաղաքը գտնւում էր Երնջակ գաւառում, Արաքս գետի հիւսիսային ափում: Ներկայ վարչական բաժանմամբ՝ Հին Ջուղան ընկնում է Ադրբեջանի Նախիջեւանի Ինքնավար Հանրապետութեան հարաւային բաժնում, Իրան-Նախիջեւան (Ջուլֆայի շրջանում) սահմանագծում:
Հին Ջուղայի հիմնադրման ստոյգ թւականի մասին արձանագրութիւններ չկան: Առաջին հայկական գրութիւնը, որ անդրադարձել է Հին Ջուղայի մասին, եղել է Մ. Խորենացու պատմութեան մատենագրութիւնը, որտեղ Հին Ջուղան յիշւել է որպէս աւան: Հետագայ դարերում Հին Ջուղան, իր աշխարհագրական յատուկ դիրքի պատճառով, որը գտնւում էր առեւտրական հնագոյն ճանապարհի վրայ, զարգացում է ապրում ու վերածւում քաղաքի: Հին Ջուղան համարւում էր պատմական Հայաստանի ամենանշանաւոր բնակավայրերից մէկը: Ուշ միջնադարում Հին Ջուղան Երնջակ գաւառի կենտրոնն էր: Միջին դարերում Երնջակ գաւառանունը Հին Ջուղա քաղաքի վաստակած հռչակի ազդեցութեան ներքոյ արդէն կոչւում էր Հին Ջուղա անունով:
Կան զանազան արձանագրութիւններ՝ 14-15-րդ դարերին պատկանող, որտեղ Հին Ջուղան յիշւում է որպէս հայկական զարգացած ու քաղաքակիրթ օջախ. օրինակ՝ 1325 թւականին Խաչատուր Գրչի հեղինակած «Ճաշոց»-ի յիշատակարանում Հին Ջուղան յիշւում է որպէս գրչօջախ. «...եղեւ աւարտ սուրբ գրոցս ի Ջուղայ...»: Անգլիացի վաճառական Ջան Նիւբերին իր յուշագրութիւններում գրում է Հին Ջուղա քաղաքի մասին, որը այցելել էր 1581 թ. դեկտեմբերին: 17-րդ դարի սկզբում հեղինակւած ձեռագրերում Հին Ջուղան հռչակւած էր «... զփարթամն ճոխութեամբ...» եւ հանդիսանում էր «... զպարծանք հայոց ազգիս...»:
Հին Ջուղա քաղաքը բնակչութեամբ համարւում էր պատմական Հայաստանի ամենաբազմամարդ քաղաքներից մէկը, այնպէս որ՝ 1581 թ. քաղաքն ունեցել է 3000 տուն բնակչութիւն (հաշւելով մէկ ընտանիք-գերդաստանը միջին հաշւով 15 շունչ՝ շուրջ 45 հազար բնակիչ): Հին Ջուղան, ի մասնաւորի 17-րդ դարի սկզբում, այսինքն՝ նախքան բռնագաղթը, ունեցել է մեծածախս ու աչքի ընկնող շինութիւններ ու համարւել վաճառաշահ քաղաք: Հին Ջուղան ունեցել է բազմաթիւ եկեղեցիներ ու վանքեր, ինչպէս՝ Ս.Յովհաննու, Կաթան, Ս.Աստւածածին, Ս.Ամենափրկիչ եւ Ս.Գէորգ եկեղեցիները: Ջան Նիւբերին 1581 թ. դեկտեմբերին Հին Ջուղա կատարած իր այցի արդիւնքում վկայում է քաղաքի ու դրա արւարձաններում եղած եօթ եկեղեցիների մասին:
Հայաբնակ Հին Ջուղա քաղաքը իր գոյութիւնը պահպանեց միայն մինչեւ 1604 թւականը, երբ նրա բնակչութիւնը Շահ Աբբասի հրամանով Պարսկաստան բռնագաղթւեց: Այսպիսով՝ այդ գեղեցիկ քաղաքը հրդեհման ենթարկւելով զօրքի կողմից՝ ընդմիշտ պատմութեան յանձնեց իր փայլուն ու շքեղ անցեալը: Շահը կանգուն թողեց միայն քաղաքի գերեզմանատունը: Իհարկէ, հետագայում, այսինքն՝ մինչեւ 17-րդ դարի կէսերը, աւերւած քաղաքի տեղում վերաբնակւեցին փոքրաթիւ հայեր՝ կառուցելով համանուն փոքրիկ մի գիւղ: 19-20-րդ դարերում գիւղի բնակչութեան թիւը աճել էր, այնպէս որ՝ 1914 թ. գիւղը ունէր 2710 բնակիչ: 1918-1921 թթ. ընթացքում թրքական բանակը գիւղը աւերի է ենթարկում: Բնակչութեան մի մասը ջարդի է մատնւում, իսկ մեծ մասը թողնում է գիւղը ու հեռանում: Խորհրդայնացումից յետոյ գիւղում դեռ ապրում էին փոքր թւով հայեր: Այս փոքր բնակչութիւնն էլ ադրբեջանական հակահայ քաղաքականութեան հետեւանքով՝ աստիճանաբար հեռացւում է գիւղից, այնպէս որ՝ 1987 թ. Հին Ջուղայում մնացել էր միայն մի հայ կին: Ներկայում գիւղը թրքաբնակ է:
Հին Ջուղայի գերեզմանոցը իբրեւ պատմա-գեղագիտական արժէք
Հին Ջուղայի պատմական գերեզմանատունը ընկած էր աւերւած քաղաքի արեւմտեան բաժնում՝ փոքրիկ ձորակներով միմեանցից բաժանւած բլրակների վրայ: Ազգային ու միջազգային չափանիշով Հին Ջուղայի գերեզմանոցը բացառիկ տեղ էր գրաւում աշխարհի պատմա-մշակութային ու գեղագիտական կոթողների մէջ: Հին Ջուղայի գերեզմանատունը մի յուշարձանախումբ թանգարան էր, որը իւրայատուկ էր նաեւ իր ընդարձակութեամբ ու բազմազանութեամբ: Հայկական 1500-ամեայ քարտաշութեան ու քանդակագործութեան արւեստի կատարելագործումը կարելի էր տեսնել սոյն գերեզմանոցում, քանի որ այն հարուստ էր անզուգական խաչքարերով ու տապանաքարերով, որոնք պատկանում էին 9-17-րդ դարերին: Գերեզմանոցում կանգնած խաչքարերը իրենց մշակման կատարելութեամբ բաժանւում էին երեք տարբեր հիմնական խմբերի (9-14 դդ., 14-16 դդ., 16-րդ դարից մինչեւ 1605 թւականը): Այս իմաստով սոյն գերեզմանոցը խաչքարերի անզուգական պանթէոն էր:
Բազում տապանաքարեր ու խաչքարեր են աւերւել ժամանակի ընթացքում
Ալէքսանդր Ռոդէսը 1648 թ. շրջանում կատարած ճանապարհորդութեան արդիւնքում վկայում է 10 հազար կանգուն եւ ամբողջական գեղաքանդակ խաչքարերի մասին: 20-րդ դարի սկզբում գերեզմանոցում մնացել էին՝ շուրջ 6 հազար խաչքարեր, խոյաձեւ տապանաքարեր, ինչպէս նաեւ՝ երեք եկեղեցի ու մատուռ:
20-րդ դարի սկզբից Նախիջեւանի հայկական յուշարձանները, ինչպէս նաեւ Հին Ջուղայի խաչքարերը ենթարկւել են լուրջ աւերածութեան, որը աւելի ծանր ընթացք ստանալով խորհրդային տարիներում՝ գագաթնակէտին է հասնում յետխորհրդային շրջանում: Հակահայկական մշակութային ջարդը սկսել է ցարական տիրապետութեան ժամանակից, այնպէս որ՝ 1903-1906 թթ. Նախիջեւանի երկաթուղագծի կառուցման ժամանակ 5000 խաչքարեր են ոչնչացւում, որոնց մեծ մասը օգտագործւում է շինանիւթի համար: Ջուղայեցի Գրիգոր Աղամալեանը 1915 թ. սեպտեմբերին, երբ յայտնի լուսանկարիչ Արտաշէս Վրոյրն ու նրա որդին այցելել էին Հին Ջուղա, գերեզմանոցում հաշւառել էին 2100 կանգուն կամ ընկած խաչքարեր:
Տարածաշրջանի խորհրդայնացումից (1920-ականներից) յետոյ Հին Ջուղայի գերեզմանատան խաչքարերը չարժանանալով յուշարձանների պահպանութեան վարչութեան ուշադրութեանը՝ շարունակաբար ենթարկւում են աւերումների, այնպէս որ՝ ըստ զանազան աղբիւրների՝ խորհրդային տարիներում (մինչեւ 70-ականները) Հին Ջուղայում ոչնչացւում են շուրջ 6000 խաչքարեր: Սոյն տարիներում բազում խաչքարեր մերձակայ գիւղերի թուրք ազգաբնակչութեան ձեռքով ջարդ ու փշուր են լինում եւ օգտագործւում շինարարութեան համար՝ առանց որեւէ արգելքի հանդիպելու իշխանութեան շրջանակների կողմից: Պատմաբան Արգամ Այւազեանը 1971-73 թթ. կատարած իր հաշւարկներում հաշւում է պահպանւած ընդամէնը միայն 2707 խաչքար, որոնք ցրւած են եղել երեք բլուրների վրայ:
Ադրբեջանի իշխանութիւնները ընդմիշտ քարտէզից ջնջեցին Հին Ջուղայի գերեզմանոցը
Յետխորհրդային տարիներում Ադրբեջանի իշխանութիւնները հիմք ունենալով պանթուրքիստական աւերատենչական քաղաքականութիւնը, կրկնակի բարբարոսութեամբ շարունակեցին աւերել Հին Ջուղայի գերեզմանատունը: Նախկինում նրանք իրենց «գիտնականներ»-ի իբր թէ «ուսումնասիրութիւններ»-ի հիման վրայ՝ ինչ-որ զուր ջանքեր էին արել Հին Ջուղայի գերեզմանատան խաչքարերը իրենց նախնիներին՝ աղւաններին վերագրելու յոյսով: Այս ուղղութեամբ 1980-ական թւականներին հանդէս եկան մի շարք բաքւեցի «գիտնականներ», ինչպէս Դաւուդ Աղաօղլի Ախունդովը «աղւանականացման» հրապարակումներով: Սակայն, նկատի ունենալով նման հրապարակումների անհիմն ու անընդունելի լինելը գիտական չափանիշներով՝ նրանք միանգամայն մի կողմ դրեցին աղւանա-ադրբեջանականացման քաղաքականութիւնը՝ նախընտրելով ընդունել հայկական խաչքարերի ոչնչացման քաղաքականութիւնը:
90-ական թւականներից Ադրբեջանը սիստեմատիկ ու կազմակերպւած կարգաւորութեամբ եւ օգտւելով իր զինւորական ուժերից եւ պետական միջոցներից՝ մի քանի փուլերով փորձեց ոչնչացնել սոյն գերեզմանոցը:
Ոչնչացման առաջին լուրջ փորձը կատարւեց 1998-ին: Այդ թւականի նոյեմբերին Իրանի սահմանից վկաները ականատես եղան, թէ ինչպէս Ադրբեջանի զինւորական ուժերը բուլդոզերով քանդում ու տեղահան էին անում խաչքարերն ու տապանաքարերը, տեղը հարթում ու յետոյ քանդւած բեկորները գնացքով տեղափոխում էին: Շուրջ երեք շաբաթ շարունակւեց ոչնչացման ընթացքն ու միայն ԻՒՆԵՍԿՕ-ի եւ ԻԿՕՄՕՍ-ի միջամտութեան շնորհիւ՝ այն կասեցւեց: Արդէն խաչքարերի գրեթէ 30 տոկոսը (800 խաչքար) ոչնչացւել էր: Երկաթուղով քարերի տեղափոխումը փաստն էր այն բանի, որ այս բոլորը Նախիջեւանի իշխանութիւնների հրահանգով էր կատարւել:
2002-ի նոյեմբերի 9-ին Ադրբեջանը վերսկսեց ոչնչացման ծրագիրը՝ աւերելով հարիւրաւոր խաչքարեր: Նոյեմբեր 25-ին Իրանի սահմանից նկարահանւած լուսանկարները փաստն էին կատարւած վանդալութեան: Խաչքարերի մի մասը տեղում ջարդուփշուր արւեց, իսկ միւս մասը բեռնատար մեքենաների օգնութեամբ մի անյայտ վայր փոխադրւեց:
2005 թ. դեկտեմբերի 10-ից սկսած՝ մօտ 200 ադրբեջանցի զինւորների միջոցով Հին Ջուղայի գերեզմանատունը հիմնայատակ բնաջնջման ենթարկւեց: Զինւորները քարաքանդիչ ինքնաշարժների, կռանների ու տապարների օգնութեամբ խաչքարերը մէկ առ մէկ ջարդ ու փշուր էին անում, յետոյ լցնում բեռնատար մեքենաներն ու փոխադրելով՝ լցնում Արաքս գետը: 2006 թ. մարտի սկզբներում ադրբեջանական զինւորականութիւնը բետոնապատելով ոչնչացւած գերեզմանատան տարածքը՝ այն վերածեց ժամանակակից ռազմական հրաձգարանի:
Այս յօդւածը նաեւ տպագրւել է Ալիք օրաթերթում:
«Ալիք» Դեկտեմբերի 19, 2006
Հայկական պատմա-մշակութային միւս յուշարձաններին ուղղւած ադրբեջանական հակահայկական վանդալիզմի կապակցութեամբ կարելի է ընթերցել հետեւեալ յօդւածը.
Հակահայկական վանդալիզմի դաժան կերպարը՝ Ադրբեջանում
