Թուրքիայում յայտնաբերւել է մի զանգւածային գերեզման
Սոյն թւականի հոկտեմբերի 17-ին Թուրքիայի հարաւարեւելքում գտնւող Մարտին վիլայէթի Նուսայբին (Nusaybin) կամ Նիսբին (Nisbin) (նախկինում Մծբին) գաւառի Քսերաբեբաբա (Xirabêbaba) կամ Քուրու (Kuru) քրդաբնակ գիւղում պատահաբար յայտնաբերւեց մի զանգւածային գերեզման:
Յայտնաբերման օրը Քսերաբեբաբայի բնակիչները գիւղի գերեզմանոցում, որը, ըստ երեւոյթին, գտնւում է գիւղին մերձակայ քարանձաւներով լի մի տարածքում, իրենց մահացած հարազատի համար գերեզման էին փորում, երբ պատահաբար մէկ մետր խորութեան վրայ հանդիպեցին մի սալաքարի: Գիւղացիները շարունակելով պեղման գործը՝ անդրադարձան, որ սոյն սալաքարը ծառայում է որպէս կափարիչ մի քարանձաւի: Նրանք քարանձաւում գանձ գտնելու յոյսով շարունակեցին պեղումն ու շարժելով սալաքարը՝ հանդիպեցին երեք մետր լայնութեամբ մի քարանձաւի: ներս մտնելով սոյն քարանձաւը՝ գիւղացիները յայտնաբերեցին մի գերեզման, որը լեցուն էր, իրենց ասութեամբ, շուրջ 40 մարդու կմախքներով ու գանգերով: Քարանձաւի պատերում կէս մետր խորութեամբ խոռոչներ կային: Բացի մի ջրի սափորից՝ ներսում մի այլ բան չյայտնաբերւեց:
Այն բոլոր կմախքները վկայում էին մի «զանգւածային գերեզման»-ի մասին: Ասես ոճրագործները փորձել էին քարանձաւի մէջ թաքցնել սպանութեան ենթարկած իրենց զոհերը՝ դիակները մէկը միւսի վրայ գցելով ու քարանձաւի մուտքը ծածկելով:
Յաւակնութիւնների հիման վրայ՝ գիւղի շրջակայքում կան բազմաթիւ քարանձաւներ, որոնց մէջ կարելի է հանդիպել բազում կմախքների ու ոսկորների: DIHA (Dicle News Agency) լրատւական ցանցի համաձայն (հաղորդւած Kurdish Info կայքէջում)՝ տեղի գիւղացիները, որոնք չեն կամեցել բացայայտւել, վկայել են, որ նախկինում եւս, գիւղի մօտակայքում յայտնաբերել են կմախքներով լի այլ քարանձաւներ, որոնց մուտքը ծածկւած է եղել: Նրանք վկայել են, որ սոյն քարանձաւային գերեզմաններում կարելի է հանդիպել բազում գանգերի ու ոսկորների:
Լուրը, ընդհանրապէս, Թրքական ու քրդական մամուլում արձագանք գտաւ, ոչ թէ հայկականում
Քուրուի զանգւածային գերեզմանի յայտնաբերման լուրը, հիմնականում, քրդական ու թրքական մամուլում արձագանք գտաւ: Առաջին անգամ, թրքերէնով Թուրքիայում հրատարակւող քրդական «Ուլքադա օզգիւր գիւնդեմ» (Ülkede Özgür Gündem) օրաթերթի սոյն թւականի հոկտեմբերի 19-ի համարի առաջին էջում տեղ առաւ Բերգիւզար Օրուչի (Bergüzar Oruç) գրչին պատկանող «Զանգւածային գերեզման հայկական գիւղում» (Ermeni köyü'nde toplu mezar) խորագիր կրող լուրը: Սոյն գրութեան կից ներկայացւել էին երկու համապատասխան լուսանկարներ, որոնք պատկերացնում էին յայտնաբերւած գանգերն ու կմախքները: Հրատարակւած այդ գրւածում հեղինակը Քուրուն ներկայացրել էր որպէս նախկինում (մինչեւ 1915 թ.) հայաբնակ գիւղ, իսկ կմախքներով լի այդ քարանձաւը ներկայացրել որպէս հաւանական Մեծ Եղեռնի ժամանակաշրջանին պատկանող հայկական զանգւածային գերեզման: Եւրոպայում հեռարձակւող քրդական արբանեակային հեռուստաալիքը՝ Roj TV-ին, եւս վերոյիշեալ թեման քննարկեց:
Չնայած նախկինում արձանագրւել էին Թուրքիայի տարածքում Ցեղասպանութեան տարիներում յարակից զանգւածային գերեզմանների յայտնաբերման այլ դէպքեր, բայց սա առաջին անգամն էր, որ նման մի յայտնաբերում հաղորդւում էր հէնց Թուրքիայում հրատարակւող մի օրաթերթի միջոցով:
Նկատի ունենալով, որ Թուրքիայի իշխանութիւնները մինչ այսօր հերքման քաղաքականութեամբ են հանդէս եկել ասորիների (քաղդէացիների ու սիրիացիների), յոյների եւ հայերի ցեղասպանութեան հարցի կապակցութեամբ՝ թրքական մամուլի ընդհանուր բաժինը լռութեամբ անցաւ այս թեմայի վրայով: Սակայն, սա չարգելեց, որ թուրք պարբերականների մի հատւածը, ինչպէս «Սթար գազեթէ»-ն (Star Gazete) կամ «Նոքթա»-ն (Nokta), չանդրադառնան դրան:
Քուրուի զանգւածային գերեզմանի հարցը լայն արձագանգ գտաւ նաեւ Շւեդիայում: Ասորական միջազգային լրատւական ցանցի (Assyrian International News Agency) կամ AINA-ի նոյեմբերի 28-ի հաղորդման համաձայն՝ այս ուղղութեամբ մեծ դեր է ունեցել ասորի քաղդէացիների ու սիրիացիների կազմակերպութիւնը (Assyrian Chaldean Syriac Association): Գերեզմանի յայտնաբերման լուրը առաջին անգամ հաղորդւեց Շւեդիայի առաջնակարգ լրատւական ցանցի՝ Tidningarnas Telegrambyrå-ի (TT-ի) միջոցով, իսկ դրանից յետոյ լուրը հրատարակւեց շւեդական զանազան պարբերականներում ինչպէս «Dagens Nyheter» եւ «Svenska Dagbladet» օրաթերթերում:
Հակառակ դրան, որ Քուրուի իրադարձութիւնները լուրջ արձագանգ գտան թրքական ու քրդական լրատւական շրջանակներում, սակայն հայկական մամուլը եւ ընդհանրապէս հայկական լրատւական համակարգն ու քարոզչական մեքենան, բաւարարւելով մի քանի ոչ-բաւարար տեղեկատւութիւնների, ինչպէս հարկն էր չարձագանգեց կատարւածին եւ ընդհանուր առմամբ՝ այսպիսի կարեւոր մի թեմայի կողքից լուռ ու անտարբեր անցաւ: Թեման կարեւոր եմ համարում այն իմաստով, որ ինչպէս մի քիչ յետոյ կանդրադառնանք, քրդական մամուլը բացայայտօրէն արծարծելով Քուրուի իրադարձութիւնները՝ յամառօրէն պնդում է շեշտը դնել այն բանի վրայ, որ սոյն զանգւածային գերեզմանը հայկական է, իսկ մենք ...
Քաջ տեղեակ ենք, որ Իրաքի կամ նախկին Իւգոսլաւիայի տարածաշրջանում (ինչպէս Բոսնիայում) վերջերս յայտնաբերւած զանգւածային գերեզմանները ինչ ազդեցիկ գործօն հանդիսացան Սերբիայի եւ Իրաքի նախկին բռնապետ ու ոճրագործ կառավարիչներից անմեղ զոհերի դատը բարձրացնելու եւ արդարութիւն պահանջելու ճանապարհում...
Զոհւածների ինքնութիւնը
Ըստ ամենայն հաւանականութեան՝ քարանձաւում թաղւած զոհւածները ինքնութեամբ հայեր են եղել, որոնք սպանդի են ենթարկւել 1915 թ. արիւնոտ ջարդերին: Հրապարակւած զանազան հաղորդումների համաձայն՝ միչեւ իսկ տեղի գիւղացիները համոզւած են, որ յայտնաբերւած դիակները պատկանում են Մեծ Եղեռնի հայ զոհերին, չնայած որոշ աղբիւրներ (մանաւանդ թրքական աղբիւրները) գիւղացիների լեզւից հաղորդել են, որ հնարաւոր չէ ճշտորոշել դիակների ինքնութիւնը: Թուրքիայում հրատարակւող «Star Gazete»-ն իր հոկտեմբերի 21-ի համարում Քուրուի դէպքերի կապակցութեամբ գրել է, որ սոյն զանգւածային գերեզմանի յայտնաբերմամբ զանազան զրոյցներ սկսեց խօսւել գիւղացիների միջեւ: Ըստ թերթիս՝ գիւղի տարեցները բացայայտելով, որ Օսմանեան կայսրութեան վերջին շրջաններում բազում արիւնոտ դէպքեր են տեղի ունեցել տարածաշրջանում՝ ասել են. «մեր պապերը պատմել են մեզ, որ այս գիւղը հին հայկական գիւղ է եղել, չնայած շրջակայքում նաեւ եղել են մահմեդական գիւղեր»:
Պատմական փաստերի հիման վրայ՝ ենթադրւում է, թէ Քուրուի զանգւածային գերեզմանում թաղւած են տեղի հայ եւ սիրիացի (ասորիներ, որոնք հաւատքով պատկանում էին Սիրիական ուղղափառ եկեղեցուն) բնակիչները, որոնք 1915 թ. ցեղասպանութիւնների ժամանակ սպանւել ու համատեղ թաղւել են յիշեալ վայրում: Այդ ուղղութեամբ լիարժէք պարզաբանութիւններ է կատարել Շւեդիայի Սոդերտորն (Södertörn) համալսարանի դասախօս ու պատմաբան Պրոֆ. Դէյւիդ Գաունտը (David Gaunt): Նոյեմբերի 7-ին «Ուլքադա օզգիւր գիւնդեմ» օրաթերթում «Զանգւածային գերեզմանը պատկանում է հայերին ու սիրիացիներին» (Toplu mezar ermeni ve süryanilere ait) խորագրով հրատարակւած յօդւածում հեղինակը՝ Այշէ Գիւնայսուն (Ayşe Günaysu) անդրադարձել էր շւեդացի պատմաբանի տեսակէտին:
Պրոֆ. Գաունտը մանրամասնօրէն ուսումնասիրութեան է ենթարկել 1915 թւականին ամռան ընթացքում Մարտինի սանջակի (Sancak) շրջանում իրագործւած 150 ջարդերը: Յիշողութեան արժանի է, որ նրա վերջին գիրքը՝ «Massacres, Resistance, Protectors: Muslim-Christian Relations in Eastern Anatolia during WWI» խորագրով հրատարակւեց այս տարի նոյեմբերին ԱՄՆ-ի «Ջորջիազ պրես» (Gorgias Press) հրատարակչութեան միջոցով: Սոյն գրքում հեղինակը հիմք ունենալով ռուսական, թրքական ու եւրոպական պետական արխիւներ, նաեւ մինչ օրս չհրատարակւած ձեռագրեր ու բանաւոր աղբիւրներ՝ փորձել է լուսաբանել Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներում քրիստոնէա-մահմեդական փոխյարաբերութիւնները Օսմանեան կայսրութեան արեւելեան տարածաշրջաններում, որտեղ յատուկ ուշադրութեան է արժանացրել Ուրմիա եւ Հաքքարի (Hakkari) շրջաններում ապրող ասորիներին առընչւող իրադարձութիւններն ու նաեւ Դիարբեքրի մասնաւորապէս Թուր-Աբդինի (Tur Abdin) սիրիացի բնակիչներին առընչւող դէպքերը:
Պրոֆ. Գաունտի կարծիքով՝ գերեզմանի մահմեդականներին պատկանման վարկածը տրամաբանական չէ: Նա անհաւանական է համարում, որ տեղում թաղւածները քրիստոնեաների ձեռքով սպանւած մահմեդականներ լինեն: Որպէս պատճառաբանում՝ նա շեշտում է, որ սոյն թւականներին տարածաշրջանում միակ քրիստոնէական դիմադրութիւնն արձանագրւել է յիշեալ գերեզմանից շատ հեռու գտնւող- այդ օրերում շրջապատման ենթարկւած- մի շարք գիւղերում, որը կազմակերպւել էր մի խումբ սիրիացիների միջոցով, որոնք որպէս ջարդից փրկւելու միակ միջոց՝ դիմադրութեան տարբերակն էին ընտրել: Գաունտը նշում է, որ սոյն դիմադրական շարժումներին նաեւ մասնակցել էին դէսից-դէնից փախուստի դիմած ու ջարդերից փրկւած մի խումբ հայեր:
Գաունտը համոզւած է, որ եթէ միջոցը տրւի ուսումնասիրել քարանձաւում յայտնաբերւած ոսկորները, հնարաւոր կը լինի զոհւածների ինքնութեան պարզորոշման ճանապարհին աւելի ստոյգ ու ճշգրիտ եզրայանգութիւնների հասնել: Նա երեք վարկած է հաշւում զոհւածների ինքնութեան վերաբերեալ.
Ա- Եթէ ուսումնասիրութիւնները յայտնաբերեն, որ զոհւածները, մեծամասնութեամբ, տղամարդիկ են, ապա կարելի է եզրակացնել, որ նրանք հայ կաթոլիկ, սիրիացի բողոքական ու խալդեցի չափահաս տղամարդիկ են եղել, որոնց 1915 թ. յունիսի 13-ին փոխադրել են Նուսայբինի բանտը, իսկ յունիսի 15-ին սպանդի ենթարկել:
Բ- Եթէ զոհւածների մէջ կանանց թիւը ընդհանրապէս գերակշռում է տղամարդկանց, ապա մեծ հաւանականութեամբ կարելի է ասել, որ գերեզմանը պատկանում է այն հայ կաթոլիկ կանանց, որոնք համատեղ ջարդի են ենթարկւել 1915 թ. յունիսի 28-ին:
Գ- Այն պարագայում, երբ զոհւածները միախառն լինեն տղամարդկանցից եւ կանանցից, մանուկներից ու չափահասներից, ապա ենթադրաբար՝ զոհւածները Նուսայբինցի ուղղափառ սիրիացիներ կը լինեն:
Այս երեք հաւանականութիւններից բացի՝ Պրոֆ. Գաունտը հիմք ունենալով հրապարակւած տեղեկութիւնները՝ այսպէս է յայտնել իր գնահատանքը. «նկատի առնելով «Ուլքադա օզգիւր գիւնդեմ» թերթում տեղ առած լուսաբանութիւնները եւ այն իրականութիւնը, որ Քուրու գիւղը աւելի քան Նուսայբինին յայրակից լինի, Դարային (Dara)- ներկայում կոչւում է Օղուզ (Oğuz)- է մօտիկ՝ գնահատում եմ, որ յիշեալ զանգւածային գերեզմանում յայտնաբերւած կմախքները, մեծ հաւանականութեամբ, պատկանում են 150 հայ եւ 120 սիրիացի ընտանիքների հոգատար տղամարդկանց, որոնց 1915 թ. յունիսի 14-ին Դարայից դուրս քշելով՝ ենթարկում են սպանդի»: Գաունտի խօսքերով՝ յիշեալ 270 մարդկանց ջարդը իրագործւել է Մարտինում «Իթթիհատ վէ թերաքքի» կուսակցութեան առաջնորդի եւ Մարտինում քրէական դատարնի դատաւոր Հալիլ Էդիպի (Halil Edip) հրամանատարութեան ներքոյ գտնւող սպանդի ջոկատների միջոցով:
Պրոֆ. Գաունտի խօսքերով՝ երբ Դարա կոչւած գիւղաքաղաքից 270 հայ եւ սիրիացի բնակիչներին դուրս էին քշում, նրանցից միայն մէկն է յաջողում փախչել, որը հետագայում վկայում է կատարւածի մասին: Ջարդից վերապրած այդ սիրիացին վկայել էր, թէ ինչպէս թուրքերը իր դրացիներին դէսուդէն քշելուց յետոյ՝ սպանդի են ենթարկել ու նրանց դիակները նետել մի ջրհորի ներքեւ: Ըստ պրոֆ. Գաունտի՝ յայտնաբերւած զանգւածային գերեզմանը բերում է այն եզրայանգութեան, որ հաւանաբար, յիշեալ երկու խմբերը երկու տարբեր վայրերում են սպանդի ենթարկւել: Այսպիսով՝ թուրք դահիճները հայերի դիակները թաքցրել են յիշեալ քարանձաւում, իսկ սիրիացիների դիակները նետել ջրհոր:
Անդրադարձ պատմութիւնից. Մարտինի ու մերձակայ շրջանի ջարդերը
Պրոֆ. Գաունտի համոզմամբ՝ քուրուն հիմնականում հայկական կամ սիրիական գիւղ չի եղել (հակառակ նրան, որ սոյն զանգւածայն գերեզմանի մասին հրապարակւած ընդհանրապէս քրդական լրատւութիւնները Քուրուն նշել են որպէս հայկական գիւղ): Նրա խօսքերով՝ տարածաշրջանի հայկական գիւղերը կենտրոնացած են եղել Տել-Արման (Tel-Arman)- ներկայում Կըզըլթեփէ (Kızıltepe)- շրջանում, սակայն Նուսայբին, Դարա եւ Ջիզրէ (Cizre) շրջանները եւս ունեցել են հայ բնակչութիւն:
Պրոֆ. Գաունտը «Ուլքադա օզգիւր գիւնդեմ» թերթի նոյեմբերի 7-ի համարում լուսաբանել էր, որ Մարտինի սանջակի հարաւարեւելքում, ի մասնաւորի Նուսայբինի շրջանում ու Նուսայբինի արեւելքում, բազում ջարդեր են տեղի ունեցել: նրա խօսքերով՝ այդ ջարդերը իրագործւել էին Ռեֆիք Նիզամէդդին Քադդուր բէկի (Refik Nizamettin Kaddur) հրամանատարութեան տակ գտնւող՝ շրջանում «Էլ-Համշին» (El-Hamşin) (արաբերէն այս բառը նշանակում է 50 մարդ) անունով ճանաչւած սպանդի ջոկատի միջոցով: Գաունթը Էլ-Համշինը ներկայայցնում է այն սպանդի ջոկատների շարքում, որոնք Վալի Ռեշիդ Բէկի (Vali Reşid Bey) հրամանով կազմակերպւել էին Դիարբեքր, Մարտին, Նուսայբին եւ Ջիզրէ շրջաններում՝ բնաջնջելու եւ տեղահան անելու քրիստոնեայ, մասնաւորապէս հայ, բնակչութեանը:
Թուրք կառավարութեան վերաբերմունքը՝ հարցին
Չնայած Թուրքիայի գլխաւոր պետական մարմինները մինչ այսօր խուսափել են պաշտօնապէս դիրքորոշւել ու արտայայտւել հարցի մասին, բայց յատկանշական է Մարտինի կառավարական ու զինւորական տեղական մարմինների հերքման, քողարկման, խեղաթիւրման ու ճնշման վրայ հիմնւած քաղաքականութիւնն եւ շփոթահար ընդունած դիրքորոշումը: Ասես թէ նրանք լաւատեղեակ լինէին ինչ-որ դառն ու ոճրագործութեամբ լի իրականութեանը, որը իբր պապերից հասած գաղտնիք պիտի մնար յաւերժ թաքուն: Բայց, սոյն գերեզմանի յայտնաբերումը խուճապի մատնեց նրանց ...
Քուրուի բնակիչները քարանձաւային գերեզմանը յայտնաբերելուց անմիջապէս յետոյ՝ դիմում են հարեւան Աքարսու գիւղի ոստիկանական տեղամասին ու յայտնում իրենց տեսածը, իսկ տեղի ոստիկանութիւնը նրանց կարգադրում է ծածկել քարանձաւի մուտքը, ոչ մի բանի ձեռք չտալ ու տեսածի մասին ոչ ոքի հետ չխօսել՝ նրանց վստահեցնելով, որ Նուսայբինի դատախազութիւնը հետաքննութիւններ պիտի կատարի վայրում: Սակայն, գիւղացիները, հակառակ ոստիկանութեան թելադրանքներին, նախընտրում են տեղական մամուլին յայտնել յայտնաբերածի մասին:
Երբ Քուրուի զանգւածային գերեզմանի յայտնաբերման լուրը լրատւութեամբ հրապարակւեց, տեղամասի պաշտօնեաները «Օզգիւր գիւնդեմ»-ի եւ «Roj TV»-ի հրապարակած լուսանկարները կեղծ համարեցին՝ փորձելով հաւատացնել, որ տեղեկագիրը սուտ է եղել: Աքարսուի ոստիկանական տեղամասի զինւորականները մամուլի ներկայացուցիչներին, որոնք եկել էին յաւելւած տեղեկութիւններ քաղելու, արգելեցին մուտք գործել քարանձաւ: Ժանդարմները գիւղացիներին նախազգուշացրել էին, որ քարանձաւի ճանապարհի կամ իրենց տեսածի մասին մամուլին ոչ մի տեղեկութիւն չյայտնեն: Լուրը մամուլում արծարծւելուց յետոյ տեղամասի ծառայող զինւորականները մէկ անգամ եւս մեկնելով գիւղ՝ հարցաքննման էին ենթարկել գիւղացիներին՝ պարզելու, որ ով է եղել քարանձաւի մասին մամուլին հաղորդողը:
«Օզգիւր գիւնդեմ»-ը կատարւածին անդրադարձել էր հոկտեմբերի 22-ին «Զանգւածային գերեզմանը քողարկւում է» (Toplu Mezar Gizleniyor) խորագրով: Թերթս նաեւ հաղորդել էր, որ ոստիկանութիւնը քարանձաւը լուսանկարելուց յետոյ՝ մուտքը ծածկել եւ ելքն ու մուտքն արգելել էր: Ըստ երեւոյթին, դեռ (գոնէ մինչեւ դեկտեմբերի 3-ը) դատախազութեան կողմից որեւէ հետաքննութիւն չի կատարւել: Ինչպէս հոկտեմբերի 22-ին «Օզգիւր գիւնդեմ»-ը գրել էր. «Քանի դեռ ընդհանուր գերեզմանը քողարկւում է, (Նուսայբինի) դատախազութիւնն այս քարանձաւում հազիւ թէ հետաքննութիւն կատարի»:
AINA-ի նոյեմբերի 28-ի հաղորդման համաձայն՝ Թուրքիայի ամենահանրահռչակ շաբաթաթերթերից «Նոքթա»-ի վերջին համարներից մէկում (23-29 նոյեմբերի) Թալին Սուջիեանը (Talin Suciyan) Քուրուի զանգւածային գերեզմանի հարցը առաջ քաշեց: Յօդւածում, որ «Դարձեալ երեք կապիկների դերը խաղացինք» (Gene üç maymunu oynadık) խորագիրն էր կրում, հեղինակը նշել էր. «Մէկ ամիս առաջ Նուսայբինում մի զանգւածային գերեզման յայտնաբերւեց, սակայն դատաիրաւական, գործադիր եւ օրէնսդիր իշխանութիւնները ու նաեւ մամուլը դեռ լռում են»: Նրա տեսակետից՝ յիշեալ երեք կառավարական իշխանութիւնները այս հարցում «երեք կապիկներ»-ի դերն են ընդունել: Նա յօդւածում շեշտել էր. «մեր ժողովրդավարութեան երեք ուժերից, դատաիրաւական, գործադիր եւ օրէնսդիր իշխանութիւններից ոչ մէկը այդ հարցը քննարկման ենթարկելու համար գործի չանցաւ: Իսկ երբ չորրորդ ուժը- մամուլը- աւլելով ոսկորները գորգի տակ՝ փորձեց թաքցնել ինչ-որ բան՝ (թուրք) հասարակութիւնը ամբողջովին անտեղեակ մնաց կատարւածի մասին»:
Մարդու իրաւունքների կազմակերպութիւնը պնդել է ստուգել դիակների ինքնութիւնը
Միակ թուրք կազմակերպութիւնը, որ հակազդեցութեամբ հանդէս եկաւ կատարւածի դէմ, Թուրքիայի Մարդու իրաւունքների կազմակերպութիւնն էր: «Ուլքադա օզգիւր գիւնդեմ»-ի նոյեմբերի 10-ի հաղորդման համաձայն, որը հրատարակւեց «Ուսումնասիրութեան ենթարկէք զանգւածային գերեզմանը» (Toplu mezar araştırılsın) խորագրով՝ Մարդու իրաւունքների կազմակերպութեան Ստամբուլի գրասենեակը (İHD) սոյն օրաթերթի 19 հոկտեմբերի եւ 7 նոյեմբերի համարներում հրատարակւած երկու լուրերը հիմք ընդունելով՝ բաց նամակով պահանջագիր է ներկայացրել Թուրքիայի Հանրապետութեան ներքին գործոց նախարարութեանը՝ սոյն նախարարութիւնից պահանջելով՝ յարմար ուսումնասիրութիւններ ու հետաքննութիւններ ձեռնարկել զոհւածների ինքնութիւնը, հայ կամ սիրիացի լինել-չլինելը, պարզելու ուղղութեամբ:
Սոյն նամակում İHD-ին յիշեցրել էր, որ հարցի կապակցութեամբ մինչ օրս որեւէ պաշտօնական բացայայտութիւն չի եղել: Այդ առումով՝ սոյն կազմակերպութիւնը պահանջել է պարզել, որ սպանութեան իրագործման ժամանակահատւածը համընկնում է 1915 թ. սկսած հայերի տեղահանութիւններին թէ ոչ: Սոյն կազմակերպութիւնը հարկաւոր է համարել կեանքի կոչել անկախ պատմաբաններից եւ դատաբժշկական մասնագէտներից կազմւած մի յանձնախումբ, որը հետաքննութեան պիտի ենթարկի այդ զանգւածային գերեզմանը եւ դրա մէջ թաղւած կմախքները:
İHD-ին յիշեալ նամակում շեշտել էր. «Մենք՝ որպէս մարդկու իրաւունքների պաշտպան, գիտենք, որ այն ժողովուրդները, որոնք չեն համարձակւում հաշտւել իրենց անցեալի, մօտիկ ու հեռու պատմութեան դառն իրականութիւնների հետ, զրկւած են մնում ժողովրդականացման ընթացքը յաջողութեամբ աւարտին հասցնելու հնարաւորութիւնից»:
«Ուլքադա Օզգիւր գիւնդեմ»-ը զրկւեց հրատարակման իրաւունքից
Նոյեմբերի 16-ին Ստամբուլի թիւ 10 ծանր յանցագործութիւնների դատարանը (İstanbul 10. AĞır Ceza Mahkemesi) Ստամբուլի գլխաւոր դատախազութեան «Ուլքադա օզգիւր գիւնդեմ»-ի դէմ յարուցւած հետաքննութեան հետեւանքով՝ վճիռ կայացրեց 15 օրով դադարեցնել սոյն պարբերականի հրատարակման ու ցրման ընթացքը՝ յայտարարելով, որ թերթս չարաշահել է խօսքի ազատութեան իրաւունքը: Ըստ երեւոյթին, հետաքննութիւնը յարուցւել էր թերթումս հրատարակւած 13 յօդւածների ու մեկնաբանութիւնների պատճառով, որոնք պարունակում էին PKK-ի առաջնորդներին ու Kongra-Gel-ին առընչւող յայտարարութիւնները եւ իբր թէ կրում էին քարոզչական ու ներբողական բնոյթ՝ յօգուտ ահաբեկչական խմբաւորումների:
Դատական այս վճիռը կայացաւ 6 օր դրանից յետոյ, երբ Թուրքիայի զինւած ուժերի գլխաւոր շտաբի պետ զօր. Եաշար Բոյուքանըթը (Yaşar Büyükanıt) նոյեմբերի 10-ին խօսք ուղղելով «Օզգիւր գիւնդեմ»-ին՝ ընդգծել էր, որ չպէտք է Քուրդստանի Բանւորական կուսակցութեան (PKK) օրաթերթերին ու պարբերականներին թոյլատրել հրատարակւել Թուրքիայում:
Թերեւս, ըստ երեւոյթին, Քուրուի զանգւածային գերեզմանի յայտնաբերման հետ առընչւող հաղորդումները ուղղակիօրէն թերթիս հրատարակազրկման պատճառ չեն հանդիսացել, բայց նկատի առնելով, որ «Օզգիւր գիւնդեմ»-ը առաջինը լինելով ու հաւանաբար միակը լինելով Թուրքիայում, փորձել է այդ երկրի փակ շրջանակներում արծարծել հայկական զանգւածային գերեզմանների թեման, չի կարելի անտեսել այն իրականութիւնը, որ այդպիսի մի արգելք, թէկուզ ժամանակաւոր, կարող է խափանել ազատ ու ընդարձակ լրատւութեան հնարաւորութիւնը՝ հարցի կապակցութեամբ:
Շւեդիայի կառավարութիւնը քննարկել է Քուրուի հարցը
AINA-ի նոյեմբերի 28-ի հաղորդման համաձայն՝ Շւեդիայի խորհրդարանը նկատի ունենալով յայտնաբերւած զանգւածային գերեզմանի 1915 թ. ջարդերում զոհւած հայերին ու ասորիներին պատկանելութեան հաւանականութիւնն ու Թուրքիայի կառաւարութեան հարցի դէմ ընդունած լռութեան քաղաքականութիւնը՝ յատուկ քննութեան է ենթարկել յիշեալ թեման: AINA-ն հաղորդել է, որ սոյն հարցի այդպիսի լայն ծաւալով շւեդական մամուլում արծարծման արդիւնքում եւ ասորի քաղդէացիների ու սիրիացիների կազմակերպութեան ջանքերի շնորհիւ՝ այսօր թեման նաեւ դարձել է ուշադրութեան կենտրոն՝ Շւեդիայի քաղաքական ասպարէզում:
Ստեղծւած պայմաններում խորհրդարանի պատգամաւոր եւ Ձախակողմեան կուսակցուեան անդամ՝ Հանս Լինդէն (Hans Linde) վերջերս (նոյեմբերի 24-ին) հարցապնդում ներկայացրեց Շւեդիայի արտգործոցնախարար Կառլ Բիլդտին (Carl Bildt)՝ պահանջելով, որ յայտնաբերւած գերեզմանը հետաքննութեան ենթարկելու նպատակով կեանքի կոչել մի անկախ յանձնախումբ՝ բաղկացած գիտնականներից ու պատմաբաններից:
Ներկայացւած հարցապնդումով քննարկման առարկայ են հանդիսացել հետեւեալ խնդիրները.
ա- Արդեօք Շւեդիայի կառավարութիւնը Եւրոխորհրդի շրջագծում ճնշում պիտի գործադրի՞, որ Թուրքիայի Օսմանեան կայսրութեան արխիւների դռները բացեն միջազգային անկախ ուսումնասիրութիւնների առջեւ թէ ոչ:
բ- Արդեօք Շւեդիայի կառավարութիւնը Եւրոխորհրդի շրջագծում պիտի պահանջատէր կանգնի՞ Նուսայբինի զանգւածային գերեզմանի հետաքննման գործում, որպէսզի դատաբժշկական մասնագէտներից ու պատմաբաններից կազմւած մի անկախ յանձնախումբ գործի անցնի թէ ոչ:
գ- Արդեօք Շւեդիայի կառավարութեանը հարկադրւա՞ծ է հայ, ասորի (սիրիացի, քաղդէացի) եւ պոնտացի փոքրամասնութիւններին ուղղւած 1915 թւականի իրադարձութիւնները լուսաբանելու նպատակով նպաստել աւելի խոր ուսումնասիրութիւնների թէ ոչ:
Մինչեւ դեկտեմբերի 12-ը, երբ, ըստ երեւոյթին, արտգործնախարարը իր պատասխանը պիտի ներկայացնի Հանս Լինդէին՝ արտգործնախարարութիւնը հարկադրւած է հետաքննութիւններ ձեռնարկել յիշեալ հարցի գծով: Այս ուղղութեամբ Շւեդիայի խորհրդարանին մօտիկ աղբիւրները հաղորդել են, որ սոյն նախարարութիւնը Անկարայում կամ Ստամբուլում գործող իր ծառայողներից պահանջել է Քուրուի հարցի կապակցութեամբ զեկուցագիր պատրաստել: Նաեւ հաղորդւել է, որ Անկարայում կամ Ստամբուլում աշխատող շւեդացի դիպլոմատիկ պաշտօնատարներից բաղկացած մի յանձնախումբ տարածաշրջանում հետաքննութիւններ է կատարելու հարցի գծով:
No comments:
Post a Comment